تاریخ کامل ایران از دوران پارینه سنگی تا
پایان مشروطه (بخش دوم)
بعـد از میلاد مسیح ( تولد مسیح)
ساسانیان
حکومت
خاندان ساسانی در ایران ، پس از انقراض
دولت پارتی (اشکانی) به مدت چهار قرن دوام یافت. در تاریخ آغاز حکومت اردشیر اول ، نخستین شاهنشاه ساسانی ، میان
محققان اختلاف جزئی (در حدود سه سال) است. ما در
اینجا محاسبه " نلدکه " را بر محاسبات دیگران ترجیح و آن را ملاک قرار می دهیم . بنا به محاسبه نلد که ،
نخستین سال شاهنشاهی اردشیر اول ساسانی (یعنی ، سالی که در آن
به شاهنشاهی رسید) با بیست و پنجم و بیست وششم سپتامبر سال 226 مسیحی (مطابق با سال 538 سلوکی) آغاز می شود که سال
حکومت دولت ساسانی بر سرتاسر ایران است و
پایان حکومت این خاندان ، در سال 651 یا 652 م. است که سال کشته شدن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی در مشرق
ایران است . بنابر این ، حکومت ساسانیان بر ایران
بیش از چهار صد سال (426 سال) ادامه داشته است .
در این چهار صد سال ، دولت ساسانی یکی از دو دولت
بزرگ جهان متمدن آن روز (در آسیای غربی) بوده است که مرزهای
آن در مشرق ، تا دره رود سند و پیشاورو در شمال شرقی ، گاهی تا کاشغر کشیده شده بود . در شمال غربی ، تا
کوههای قفقاز و دربند در ساحل دریای خزر و گاهی هم ، تا دریای سیاه می رسید و در مغرب ، رود
فرات به طور کلی مرز این دولت با حکومت روم و جانشین
آن یعنی روم شرقی با بیزانس بود . البته ، گاهی این مرز خیلی فراتر از رود فرات می رفت و گاهی هم به این سوی
فرات منتهی می شد ، ولی صرف نظر از کششها و فشردگیها می
توان رود فرات را مرزی طبیعی میان دو دولت بیزانس و ساسانی دانست .
دولت بیزانس که در
مشرق متصرفات خود با دولتی نیرومند مانند دولت ساسانی سروکار داشت و آن را قویترین خصم خود می
دانست ، گرفتاریهای زیادی هم در مغرب و هم در شمال
متصرفات خود به خصوص در اروپا داشت . این گرفتاریها ، مانع از می شد که دولت بیزانس همه هم و توجه خود را
مصروف مرزهای شرقی خود کند و به همین سبب ، دولت ساسانی، مانند دولت اشکانی ، توانسته بود
پایتخت خود را تیسفون در کنار دجله قرار دهد و از نزدیکی
پایتخت به مرزهای دشمن ، بیمی نداشته باشد . دولت ساسانی هم، در مشرق و شمال مرزهای خود، گرفتاریهای زیادی داشت
که گاهی به مرحله خطرناک وتهدید کننده ای می رسید .
بدین گونه ، سیاست خارجی دولت ساسانی در سرتاسر این جهان قرن، در روابط با شرق و غرب خلاصه می شد. اما
دولت ساسانی در این مدت خود را به حد کافی نیرومند نشان داد و توانست مملکت ایران را از
آسیبهای مخرب و خطرناک نگه دارد و در داخل مملکت برای مردم
ایران ، زندگی مرفه قرین با امنیت تامین کند .
این حکومت ، فرهنگی در زمینه سیاست و مملکت داری
و اخلاق و روابط سالم اجتماعی و هنر به وجود آورد که پس از
انقراض و اضمحلال سیاسی ، اثرات خود را در نسلهای بعدی و فرهنگی اقوام مجاور، به طور بارزی نشان داد.
با اینکه دشمنان شناخته شده دولت ساسانی ، دولت
متمدن بیزانس و دولتهای نیمه متمدن شمال ومشرق کشور
بودند ، سقوط این دولت نه از سوی این دشمنان بلکه از جانبی بود که هرگز انتظار آن نمی رفت و آن دولتی بود که
با آنکه جنبه نظامی آن از اقوام بیابان گرد بود ، ولی بنیه
سیاسی و اجتماعی آن برپایه بینش دینی و فکری نیرومندی بود که دولتها و دشمنان دیگر ساسانی فاقد آن بودند . دولت
اسلامی که در اوایل قرن هفتم میلادی در مدینه ،
تشکیل شده بود ، از جهت روحی و معنوی چنان قوی بود که تسلط آن بر ممالک مجاور ، مانند تسلط اقوام با دیه نشین
و صحرانورد دیگر ، موقتی نبود، بلکه چنان عمیق بود که با
همه گسستگی و ضعف سیاسی و نظامی آن ، پس از دو قرن سلطه ، اثرات معنوی و فرهنگی آن هنوز هم ادامه دارد.
زادگاه دولت ساسانی ، " ایالت " پارس بود. چنانکه معلوم است، در دولت پارتی یا اشکانی در
ایالات و ولایات مختلف ایران ، حکومتهای محلی نیمه
مستقلی بودند که از لحاظ سیاست خارجی ، تابع دولت مرکزی بودند که دولت سلطنتی بود و در راس آن شاهنشاه
قرار داشت . در ایالت پارس نیز ، چنین حالتی وجود داشت . از
این پادشاهان آن ، مانند اردشیر ، دارا ، منوچهر (در صورتهای قدیمی آن) روی آن نوشته شده و این نشان می دهد که
یاد پادشاهان هخامنشی و اساطیری در میان حکام محلی
زنده بوده است . وجود بناهای عظیم تخت جمشید و بناهای دیگر ، در زنده بودن خاطرات گذشته در میان فرمانروایان
پارس ، به طور قطع موثر بوده است . بر روی سکه های قدیمتر ،
عنوان این پادشاهان به خط آرامی " فرترکه " است . بر این سکه ها ، نقش پادشاه نشسته بر تخت یا ایستاده در
برابر آتشگاه با درفشی که به احتمال همان درفش کاویان است
دیده میشود .بنابر تاریخ طبری (که منقول از خدای نامه است) در اواخر حکومت اشکانیان ، در ایالت پارس حکام
متعددی بوده اند و در ناحیه استخر ، حکومت در دست خاندان
بازرنگی بوده است . در این زمان که مقارن ظهور اردشیر بوده ، مردی به نام گزهر (گوچثر ، گوی چهر) از این خاندان
حکومت داشته است.
ساسان که نام خاندان ساسانی از اوست ، به گفته
طبری ، صاحب (نگهدار) آتشکده استخر بوده است که به نام آتشکده ناهید یا آناهید معروف بود .
در کتیبه سه زبانه کعبه زرتشت که به دستور شاپور اول -
پادشاه ساسانی - نقش شده است ، ساسان عنوان " خدا " دارد که به معنای خدای آفریننده جهان نیست ، بلکه
عنوان سلطنتی باید باشد (مانند اعلیحضرت . رجوع شود به " میراث ایران " ، فرای ،
ص208 و نیز کلماتی چون خانه خدا و کدخدا و در مقیاس بالاتر یعنی کشور خدا = پادشاه) . شاپور در
این کتیبه خود را نیز " خدا " ولی پرستنده مزدا خوانده که دلیل کافی بر این است که
مقصود از " خدا " معنای مصطلح امروزی آن نبوده است . شاپور پدرش اردشیر را نیز
خدا و پرستنده " مزدا " و شاهنشاه ایرانیان معرفی کرده ، در حالی که خود را "
شاهنشاه ایرانیان و جز ایرانیان
" خوانده
و جد خود بابک را، فقط شاه نامیده . این به آن معنی است که بابک فقط یک حاکم یا شاه محلی بوده وحکومت اردشیر از سرزمین
واقعی ایرانیان تجاوز نکرده بوده است . همچنین ، فقط شاپور
در این کتیبه نذورات و قربانیهایی برای ارواح خاندان و خویشان سلطنتی دستور داده ، از ساسان نام برده ولی
او را " شاه " نخوانده . می توان از این نکته چنین استنباط کرد که آنچه در کارنامه اردشیر
بابکان و در شاهنامه فردوسی آمده (درباره اینکه ساسان
پدر واقعی اردشیر بوده است) به حقیقت نزدیکتر است . در این دو روایت که قسمت بیشتر آن افسانه است، ساسان
از نسل شاهان کیان معرفی شده که پس از آوارگی ودربه دری
پدرانش ، از هند به ایران آمده و چوپان بابک پادشاه پارس شده و بابک پس از دیدن خوابی، دختر خود را به
ساسان داده و اردشیر از این ازدواج به وجود آمده و بابک او را پسر خود خوانده است. به
همین سبب ، شاپور در کتیبه خود صورت رسمی را ، که اردشیر پسر بابک بوده، آورده ، اما از
ساسان به عنوان جد بزرگ خود یاد نکرده است . البته
بودن ساسان ازنسل کیانیان و آوارگی اجداد ساسان و چوپان او افسانه است.
بابک نیز ، بنابر
روایت طبری ، منصب روحانی ریاست آتشکده آناهید را دارا بود و
از زنش که رودک یا روتک نام داشت، اردشیر به وجود آمد. البته، بابک پسر دیگری هم به نام شاپور داشته که
ظاهرا" بزرگتر از اردشیر بوده است . گزهر یا گوچثر ، پادشاه بازرنگی ، غلامی اخته به نام
" تیرا " داشت که " ارگبذ " شهر دارابگرد بود. (ارگبذ به معنی کوتوال یا صاحب و
دارنده قلعه می باشد) . بابک که هنوز شاه یا حاکم
نبود ، و فقط نگهدار آتشکده استخر بود ، از گزهر خواست که تیرا فرزند او (اردشیر) راتربیت کند تا بتواند پس
از او ، ارگبذ دارابگرد گردد. اردشیر پس از تیرا ارگبذ
دارابگرد شد، ولی به آن اکتفا نکرد و حکومت خود را به تدریج به شهرهای مجاور بسط داد و سرانجام برخود گزهر
عاصی شد و از پدرش بابک خواست تا او گزهر را بکشد . بابک
، پس از تحقق خواست اردشیر ، از اردوان ، شاهنشاه اشکانی نیز خواست که مقام گزهر و خاندان بازرنگی را به او دهد.
اردوان با این کار موافقت نکرد، ولی بابک به این
مخالفت وقعی ننهاد . زیرا، سلطنت اشکانی در حال ضعف بود و برای شاهنشاهی آن ، دو مدعی یکی به نام بلاش و
دیگری به نام اردوان وجود داشت. در سالنامه سریانی اربل
آمده است که بلاش (چهارم ) پادشاه اشکانی با پارسیان جنگید و پارسیان چندین بار شکست خوردند تا آنکه آنان با
مردم ماد و پادشاهان آدیابنه و کرکوک متحد شدند و
سرانجام دولت پارت را برانداختند . از این گفته برمی آید که بابک در آغاز مخالفت با اشکانیان ، از ایشان شکست
خورده بود . پس از مرگ بابک ، شاپور (پسر بزرگتر او) به
حکومت رسید ، ولی اودر اثر حادثه أی کشته شد واردشیر حکومت پارس را به دست آورد ومخالفان خود را در پارس یکی
پس از دیگری مغلوب کرد و بعد از آن به کرمان حمله برد و
پادشاه آن را که بلاش نام داشت ، دستگیر نمود . پس از آن ، یکی از پسران خود را که اردشیر نام داشت حاکم کرمان
کرد و سپس ، بر سواحل خلیج فارس مسلط شد. اردوان شاهنشاه
اشکانی ، پس از شنیدن اعمال خود سرانه اردشیر ، نامه تهدید آمیزی به او نوشت و پادشاه اهواز را مامور کرد که
او را دستگیر کند . پادشاه اهواز در محل اردشیر خره
(از نواحی پارس) از ابر سام (فرستاده اردشیر) شکست خورد. اردشیر به اصفهان حمله کرد و پادشاه آن را که
" شاذشاپور" نام داشت ، اسیر کرد . پس از آن ، بر خوزستان و میسان (در واقع در جنوب عراق و مصب دجله و فرات)
دست یافت .
میسان با میشان یا
مسنه و خاراکنه ، از دیرباز برای خود دولتی مستقل داشت که البته از شاهنشاه اشکانی اطاعت می کرد. تاریخ
تصرف میسان یا مسنه ، در سال 223 مسیحی بوده است . جنگ
سرنوشت ساز میان اردوان و اردشیر در صحرای " هرمزدجان " یا " هرمزدگان " روی داد که موقعیت آن معلوم
نیست ، ولی آن را در خوزستان دانسته اند.
" ویدن
گرن " خاور شناس سوئدی ، آن را در گلپایگان امروزی می داند . پسر اردشیر - شاپور- در جنگ با اردوان شجاعت
زیادی از خود نشان داد و " داد بنداذ " کاتب یا وزیر اردوان را به دست خود کشت . پس
از شکست قطعی اردوان ، ارمنستان و بین النهرین و ماد بزرگ
با آذربایجان به دست اردشیر افتاد . اردشیر بر تیسفون ، پایتخت دولت اشکانی ، در ساحل دجله ، دست یافت و آن
را پایتخت خود قرار داد .
در ساحل غربی دجله ، از دیر باز شهر سلوکیه وجود
داشت که در سال 312 پیش از میلاد به وسیله " سلوکوس نیکاتور " بنا شده بود و از
مراکز فرهنگی و بازرگانی مشرق زمین بود . این شهر در سال 164م. از سوی رومیان ویران گردید و به
همان حال بود تا آنکه اردشیر پس از فتح تیسفون آن را
از نو باز ساخت و نام آن را " وه اردشیر " یا " به اردشیر " گذاشت . همان که آن را به عربی "
بهرسیر" میخواندند و از جمله هفت شهر پایتخت ساسانیان گردید که به سریانی " ماحوزی "
و به عربی " مداین " خوانده می شد. تصرف ارمنستان به دست اردشیر ، به آسانی صورت نگرفته است
و بعضی می گویند: تصویری که از اردشیر و شاپور در سر
راه سلماس به ارومیه بر سنگ کنده شده ، به یاد بود فتح ارمنستان به دست اردشیر بوده است . شاید ، بتوانیم
این نقش را از زمان شاپور اول بدانیم نه اردشیر ،
زیرا فتح نهایی ارمنستان به دست اردشیر نبوده و در زمان شاپور اتفاق افتاده است . چنانکه گفتیم ، شاپور
پدر خود (اردشبر) را در کتیبه کعبه زرتشت ، "
شاهنشاه ایرانیان
" و خود را " شاهنشاه ایرانیان و جز ایرانیان " خوانده است .
چنانکه قبلا" هم
اشاره شد، شاهنشاهی اردشیر بنا بر محاسبه نلد که 26 سپتامبر سال 226م. بوده است و این ، همان سالی است
که در آن اردشیر به سلطنت رسیده و مطابق است با سال
538 سلوکی . شاید، این سال ، شکست اردوان و یا سال فتح تیسفون و پایتخت شدن آن باشد .بعضی تاریخ شکست اردوان
را بنابر محاسباتی که کرده 28 آوریل 224 م. گفته اند و در این
صورت ، سال 226 م. باید سال تصرف تیسفون باشد که شاهنشاهی اردشیر در آن روز مسجل شده است . اردشیر پس از فتح
ولایات غربی ، متوجه مشرق ایران شد و سیستان و گرگان
و ابرشهر (نیشابور) و خوارزم و مرو و بلخ را گرفت و به پارس بازگشت . در آنجا، پادشاهان کوشان و طواران و مکران
رسولانی نزد او فرستادند و اظهار انقیاد کردند .
این می رساند که اردشیر به این نواحی نرفته است و چون اشکانیان را برانداخته بود ، ممالک و ایالات نیمه
مستقل تابع یا با جگزار اشکانیان ، سلطنت تازه را به رسمیت
شناخته اند . اردشیر در اواخر سلطنت خود ، شاپور را در حکومت شرکت داد . و این از سکه هایی که نیمتنه هر
دو تن بر آنها نقش بسته است ، معلوم می شود .
در تاریخ طبری به
پیروی از خدای نامه ، قیام اردشیر بر اشکانیان را به سبب
باز گرداندن قدرت شاهان کیانی (هخامنشی) که به دست اسکندر مقدونی بر افتاده بود و زنده کردن شکوه و جلال
گذشته ایرانیان ذکره کرده است. در اینکه اردشیر از پارس
، زادگاه اصلی هخامنشیان، برخاسته بود و اینکه بناهای عظیم دوران شاهان ایران پیش از اسکندر همواره در چشم
پارسیان بوده است ، شکی وجود ندارد. همچنین ، هیچ تردیدی
نیست در اینکه اشکانیان را به سبب طرفداری از فرهنگ یونانی که یادگار حمله اسکندر بود ، در پارس منفور می
داشتند و این از اقدامات بعدی اردشیر در تقویت آیین زرتشتی و جاه طلبیهای او در بازگرداندن
سرزمینهای شاهان هخامنشی معلوم می شود . از همین رو
، اردشیر پس از استوار ساختن موقعیت خود شروع به دست اندازی به متصرفات روم شرقی در سوریه کرد و در سال 230
م. نصیبین را گشود . رومیان در سال 232 م. به ارمنستان و بین
النهرین حمله کردند و الکساند سوروس ، سپاه اردشیر را شکست داد ، اما ، کشته شدن او در سال 235 م. دولت روم را
دچار آشفتگی کرد و اردشیر از این وضع استفاده نمود
و در سال 238 م. نصیبین و حران را از رومیان گرفت . ظاهرا" ، در اواخر سلطنت
اردشیر بود که شهر " هتره " یا " الحضر" ، شهر مهمی در تکریت
عراق، پس از مقاومت سختی به
دست ایرانیان افتاد . بعضی ، فتح الحضر را به دست شاپور اول و آن را نتیجه خیانت دختر ضیزن (پادشاه الحضر)
می دانند که عاشق شاپور شده بود . این قصه افسانه ساختگی
است ، ولی حقیقتی در آن هست وآن اینکه شهر الحضر قلعه مستحکمی بوده و تصرف آن به آسانی صورت نگرفته است .
اردشیر اول پس از 14
سال و ده ماه سلطنت از جهان
رفت و پسرش، شاپور اول به جای او بر تخت نشست (در سالی که آغاز آن سپتامبر سال 241م. مطابق با 538 سلوکی
بود) .
اردشیر ، هم سرداری
بزرگ و جنگجو و فاتح بود و
هم پادشاهی با کفایت و سازنده و مدبر . او مملکت پهناور ایران را تحت اداره مرکزی واحدی درآورد و شهرهای
زیادی را بنا و یا باز سازی کرد ، و به نام خود نامید . وی
در تامین آسایش و رفاه و نظم مملکت کوشید و آیین زرتشتی را قدرت تازه ای بخشید . همچنین ، از آنجا که اجداد
و شاید خود او روحانیت داد و این معنی در استوار داشتن
موقعیت او و شاهان بعدی ساسانی ، نقش مهمی داشت و موجب ثبات و پایداری آن گردید .
اردشیر ، یک حکومت
ملی بر پایه فرهنگ ایرانی بنا نهاد و جلو نفوذ فرهنگ
یونانی را که از زمان سلوکیان و اشکانیان به تدریج در ایران راه یافته بود گرفت . به همین سبب ، در تاریخ
ایران باستان یک چهره درخشان و استثنایی است و دوام حکومت ساسانی در چهار قرن ، به طور حتم
نتیجه سیاست اصیل و خردمندانه اوست . او شهرهای
" اردشیر خره " و " رام اردشیر " و " ریوارد شیر "
را در ایالت پارس بنا نهاد وشهر
"کرخا " را در " مسنا " (میسان) بازسازی کرد و آن را "
استر آباد اردشیر "
نام نهاد . همچنین در آن منطقه " وهشت آباد اردشیر " را ساخت که بعدها در قرن اول هجری ، شهر " بصره
" درجای آن ساخته شد. از شهرهای دیگری که به او نسبت می دهند ، " هرمزداردشیر " است در
خوزستان که بعدها " هرمشیر " خوانده می شد و در " بحرین " (در قسمت ساحل شرقی
عربستان) " پسا اردشیر گ است که " خط " نامیده می شد و در شمال عراق ، " نودارشیر "
یا " حزه " است .
فتوحات بزرگ در بیرون از مرزهای ایران در زمان شاپور اول ساسانی
روی داد . شاپور کارهای شاهانه خود را در کتیبه سه زبانه" کعبه زرتشت " در نقش
رستم ، جاودانی ساخته است . او پس از آنکه پدرش (اردشیر) را از نژاد خدایگان و شاهنشاه ایران
خوانده ، خود را نیز پرستنده مزدا و شاهنشاه
ایرانیان و غیر ایرانیان نامیده و ممالکی را که زیر تصرف او بوده چنین بر شمرده : " ایالات پارس ، پارت
، خوزستان (سوزیانا) ، دشت میسان (مسنه) ، آسورستان (عراق) ، آدیابنه (حدیب ، نوت خشترکان یا
نوداردشیر = موصل) ، عربستان (بیت عربایه ، نصیبین
و نواحی مجاور آن) ، آذربایجان (آتروپاتنه) ، ارمنستان ، گرجستان ، ماخلونیا (لازیکا) ، بلاسگان (دشت مغان)
تا قفقاز و دشت آلبانی (اران) و تمام سلسله جبال
البرز ، ماد ، هورکانیا (گرگان) ، مرگیانه (ناحیه مرو) ، آریه (هرات) ، و ممالک ماورای آن کرمانیا (کرمان) ،
سکستان (سیستان) ، تورن (طواران) ، مکران ، پارادنه (بلوچستان) ، سند و ممالک کوشان تا
مقابل پشکیبور (پیشاور) و تا مرزهای کاشغر ،
سغدیانه و تا شکند، و آن سوی دیگر دریا (در جنوب) عمان . شاپور می گوید : " ما امراء وحکام همه این بلاد
متعدد را با جگزار و مطیع خود ساختیم
" .
پس از آن شاپور فتوحات خود را در جنگ با رومیان
شرح می دهد و می گوید: پس از آنکه ما در حکومت خود مستقر شدیم ، " گوردیان قیصر "
سپاهی از گوت ها و ژرمن ها ترتیب داد و به آسورستان (عراق) حمله کرد . در مسیخه واقع در
آسورستان ، نبرد سختی در گرفت و قیصر گوردیان کشته شد و ما
سپاه روم را نابود کردیم . رومیان ، فیلیپ را به قیصری برداشتند و او بر سر آشتی آمد و پانصد هزار دینار،
تاوان جنگی پرداخت ، مسیخه را (که در آن پیروز شده
بودیم) " پیروز شاپور " نام کردیم (همان انبار دوره اسلامی) . قیصر روم باز گری کرد و به ارمنستان زیان وارد ساخت
، ما هم به متصرفات او حمله بردیم و در "
باربلیسوس " (شهر بالس) شصت هزار سرباز رومی را شکست دادیم و سوریه را به باد غارت دادیم و این شهر را از رومیان
گرفتیم : آناثا (عانه) ، برثه اروپان (قربه) ، برثا اسپورک
(حلبیه) ، سورا ، باربلیسوس ، هیراپولیس (منبج) ، حلب ، قنسرین، افامیه ، رفنیه ، زوگما ، اوریما ،
گینداروس ، ارمناز ، قابوسیه ، انطاکیه ، خوروس ، سلوقیه ، اسکندرون ،
اصلاحیه ، سنجار ، حما ، رستن ، زکویر ، دولوک ، صالحیه ، بصری ، مرعش (گرمانیکیا) ، تل بطنان ، خز
، و از کاپادوکیه : ستله و دومان و ارتانگیل و کلکیت و
سوئیدا و فراآتا ، که جمعا" سی و هفت شهر با دشتهای آن می شود .
در طی جنگهای سوم با
روم ، هنگامی که ما به " حران و رها " حمله ور شده بودیم ، قیصر " والریان " روی به ما آورد
. او از شهرهای اروپا و آسیا سپاهی جمع کرد که در حدود هفتاد
هزار تن می شد . در آن سوی حران و رها جنگ بزرگی روی داد که در آن ما قیصر والریان را به دست خود اسیر و عده ای
از سران سپاه و سناتورها و افسران و صاحب منصبان
را در بند کردیم و آنان را به ایالت پارس بردیم. پس از آن ، سوریه و کیلیکیه و کاپادوکیه را ویران کردیم و
سوزاندیم . در این جنگ ، شهرهای سمیساط ، اسکندرون ،
کاتابولون ، ایاس ، مصیصه ، مالون ، آدانا ، طرسوس ، ایچل و ... عین زربه ، نیکوپولیس ، انامور ، زلینون و ...
سلفکه ، توانا ... قیصریه ، ارگلی و سیواس ... و
قرمان و قونیه را به تصرف در آوردیم." (بسیاری از شهرها که نامهای امروزیشان مشکوک بود ، از قلم
انداخته شد) .
پس از شاپور اول ، هرمزداول (14 سپتامبر 272 م.) و بهرام اول
(14 سپتامبر 273 م.) و بهرام دوم (13 سپتامبر 276م.) و
بهرام سوم ، معروف به سکانشاه (پادشاه سیستان) ، در نهم سپتامبر 293 م. به ترتیب بر تخت نشستند . هرمزداول و بهرام اول
، هر دو پسران شاپوراول بودند و بهرام دوم ،
پسر بهرام اول بود . در زمان بهرام دوم ، " کاروس " قیصر روم به ایران حمله کرد و تا تیسفون پیش رفت .
ولی پس از مرگ قیصر ، رومیان عقب نشستند و در سال 283 م. بنابر معاهده أی ، ارمنستان و قسمتی
از بین النهرین را از ایران گرفتند . در زمان
بهرام دوم ، هرمزد (برادرش) که حاکم خراسان و لقب کوشانشاه داشت ، بر برادر عاصی شد . بهرام دوم این شورش را
فرونشاند و پسر خود ، بهرام (بهرام سوم) را با عنوان سکانشاه
حاکم شرق ایران کرد . در زمان بهرام اول در سال 276 م. ، " مانی " موسس معروف آیین مانوی پس از
محاکمه کشته شد. پوست او را کندند و با کاه پر کردند و از یکی از دروازه های شهر " گندی
شاپور " که از بناهای شاپور اول بود ، بیاویختند .این دروازه به نام دروازه مانی معروف شد
. بهرام سوم بیش از چهار ماه سلطنت نکرد و عموی
پدر او ، نرسی ، پسر شاپور اول بر تخت نشست (در سال 293 م). نرسی در جنگ با " گالریوس " (که از سوی
دیو کلسین قیصر روم شده بود) شکست خورد و بنابر پیمان سال 298م. پنج ناحیه از ارمنستان کوچک را به
رومیان واگذار کرد." تیرداد
" پادشاه
ارمنستان و گرجستان شد و به تبعیت دولت روم در آمد . این معاهده چهل سال طول کشید تا آنکه شاپور دوم (آغاز سال سلطنت او
پنجم سپتامبر سال 309 م.) این معاهده را بر هم زد و اراضی از دست رفته را باز پس گرفت .
از نرسی کتیبه ای دو
زبانه در " پایقلی
" یا " پایکولی " واقع در خاک عراق به جای مانده است . در این
کتیبه ، فهرستی از بزرگان که
نرسی را در برابر بهرام سوم حمایت کرده وخود از شاهان تابع دولت ساسانی بوده اند آمده است ، که از جمله آنان :
کوشانشاه و خوارزمشاه است که می رساند دولت ساسانی در
مشرق و شمال شرقی ایران ، حکومت و اقتدار خود را حفظ کرده بود .
پس از نرسی ، پسرش -
هرمزد دوم - در سالی که آغاز آن هفتم سپتامبر سال 302 م. بود بر تخت نشست . او را پادشاهی نیرومند و عادل
وصف کرده اند . هرمزد ، پس از هفت سال و پنج ماه
سلطنت در گذشت . بزرگان ایران ، فرزند او را که هنوز در شکم مادر بود و حدس می زدند که پسر خواهد بود به سلطنت
برداشتند . او پس تولد ، به نام شاپور خوانده شد و در
تاریخ به " شاپور دوم " معروف گردید .
در ایام کودکی او قبایل عرب به ایران حمله و تا درون مملکت
ایران نفوذ کردند. شاپور شایستگی خود را در همان زمان
نوجوانی نشان داد و پس از آنکه خود قدرت را به دست گرفت ، نخستین کاری که انجام داد بیرون راندن عربها از
ایران بود . در جنگهای نخستین با رومیان ، پیروز شد. شورش قبایل " خیونی " و "
سکا " را در مشرق ایران خاموش کرد و آنان را مطیع خود ساخت . پس از آن ، نامه تندی به قیصر روم
نوشت و در آن خود را شاه شاهان و برادر آفتاب و ماه ،
و از اجداد خود نیرومندتر خواند .همچنین ، از قیصر خواست تا زمینهایی را که رومیان به غدر از اجداد او گرفته
بودند باز پس دهد و اگر امپراتور جواب مساعدی ندهد ،
سپاهیان ایران پس از زمستان با قوای نظامی خود به روم حمله خواهند کرد . " کنستانس " در نامه أی که
در پاسخ شاپور نوشت ، خود را فاتح خشکی و دریا و پیروز در همه وقت خواند و در خواستهای شاپور
را رد کرد . همچنین ، او را به در خواستهای ناسنجیده
و بیرون از حد ملامت کرد . شاپور ، جنگ با رومیان را آغاز کرد و در سال 359 م. شهر " آمد " را
پس از مقاومت سخت رومیان - گرفت . ژولین ، امپراتور روم ، به مقابله شاپور شتافت و در حمله هرمزد
(برادر شاپور) را که به روم پناه برده بود با ارشاک سوم شاه
ارمنستان به همراه خود داشت. سپاه روم تا تیسفون پیش رفتند . ژولین امپراتور روم که به سبب بازگشتش از مسیحیت به
" مرند " معروف است ، در جنگ زخمی و کشته شد .
" یوویان " جانشین او ناگزیر شد با شاپور صلح کند وبسیاری از اراضی را که از نرسی گرفته بودند ، باز پس
دهد . شهرهای سنجار و نصیبین به تصرف ایرانیان در آمد و
شاپور ، ارمنستان را نیز به دست آورد . در این میان، گوت ها به بالکان حمله ور شدند و رومیان ناچار گردیدند
که در مهاهده صلحی ، قسمت اعظم ارمنستان را به ایران
واگذار کنند. شاپور ، مانند دیوکلسین امپراتور روم که استحکاماتی در سوریه و شمال عراق در برابر رومیان و
عربها بنا کرد که به " خندق شاپور " معروف
شد . در قفقاز نیز شاپور دست به ساختن استحکاماتی در برابر قبایل وحشی شمال زد و می گویند سد در بند (باب
الابواب) را ابتدا شاپور آغاز کرده است . در زمان شاپور ،
تعقیب و آزار و رعایای غیرزرتشتی و مخصوصا" مسیحیان و مانویان و یهودیان به شدت دنبال گردید. آذرباد پسر
ماراب سپند موبد بزرگ زرتشتیان در زمان شاپور دوم بود و دین زرتشتی
در زمان او قدرت و نفوذ بیشتری یافت .
پس از مرگ شاپور دوم ، اردشیر دوم به سلطنت رسید که
نسبت او از لحاظ اینکه برادر یا پسر شاپور بوده است ، محل تردید می باشد . جلوس او در 19 اوت
سال 379 م. بود. حکومت او چهار سال طول کشید و چون
او با بزرگان و نجبای دوران سرسازگاری نداشت ، از کار بر کنار شد . پس از او ، شاپور سوم از سال 383 تا
388 م. حکومت کرد و گویا در اثر حادثه ای کشته شد.
پس از وی ، بهرام
چهارم که پیش از سلطنتش به کرمانشاه معروف بود در سال 388 م. به سلطنت رسید و حکومت او یازده سال
دوام یافت . در زمان شاپور سوم یا بهرام چهارم ،
ایران گرفتار جنگهایی در مشرق کشور بود . پادشاه کوشان که در بلخ استقرار داشت ، احتمالا" با خاندان
اشکانی حاکم بر ارمنستان خویشاوند بود .
پس از بهرام چهارم ،
یزدگرد اول معروف به بزهکار در سال 399 م. بر تخت نشست و بیست و یک سال حکومت کرد. بزهکار خواندن او
به دلیل خشونت او با بزرگان و ملایمت او با رعایای
مسیحی بوده است . به طور کلی ، او با پیروان ادیان دیگر رفتاری خوب داشت . می گویند او با دختری یهودی ، به
نام " شوش دخت " که دختر راس الجالوت یهودیان بود ازدواج کرده بود . در زمان او ،
مسیحیان در سلوکیه تیسفون مجمعی از اساقفه تشکیل دادند
که به اختلافات میان خودشان پایان دهند . اما ، مسیحیان از حسن رفتار او سوء استفاده کردند و به بعضی از
آتسکده ها آسیب رساندند و این موجب شد که یزدگرد آنان را تنبیه کند . در این زمان ، "
ارکادیوس " امپراتور روم از او درخواست نمود که قیمومت پسرش تئودوزیوس دوم را بر عهده گیرد
. یزدگرد این درخواست را پذیرفت و شخصی اخته را به
نام آنتیوخوس بیزانسی فرستاد تا پس از مرگ ارکادیوس ، قیمومت تئو دوزیوس را برعهده گیرد. پس از مرگ یزدگرد
اول ، پسرش بهرام پنجم معروف به " گور" که در حیره تحت سرپرستی پادشاه لخمی تربیت شده بود و
به ایران آمد و حکومت را از دست خسرو نامی که از سوی
بزرگان به سلطنت رسیده بود، گرفت (سال 420 م.) . بهرام را به شکار دوستی و عیش طلبی و معاشقه با زنان وصف کرده
اند و داستانهایی از او دراین باره بر جای مانده
است . او لولیان را از هند آورد تا با آواز و موسقی خود ، مردم ایران را سرگرم کنند . در زمان او تعقیب و
شکنجه مسیحیان از نو شروع شد و بسیاری از این ایشان به خاک روم پناه بردند. با دخالت
امپراتور و کشمکش مختصری که روی داد ، بهرام پذیرفت که
فراریان مسیحی به ایران باز گردند و با ایشان خوش رفتاری شود و در عوض ، زرتشتیان ایرانی نیز در خاک روم در
عبادت خود آزاد باشند . همچنین ، امپراتور روم مبلغی را برای حفظ گذرگاههای قفقاز از حمله
" هونها " به ایران بپردازد. این مبلغ که هر ساله به ایران پرداخته می شد، در ایران
به معنی باج تلقی می گردید .
بهرام در جتگ با
اقوام شرقی و شمالی موفق بود . این اقوام که ظاهرا" " خیونیها " بودند ، در کتابهای مورخان
ایرانی به " ترک " معروف شده اند . سکه هایی به نام بهرام پنجم در بخارا به دست آمده است که
دلیل نفوذ ایران در ماوراءالنهر می باشد . در زمان بهرام
پنجم مجمعی از اساقفه در ایران تشکیل شد و استقلال مسیحیان ایران را از کلیسای بیزانس اعلام کرد. مرگ بهرام را
در اثر شکار و فرورفتن او را در باتلاقی دانسته اند.
پس از بهرام پنجم ،
پسرش یزد گرد دوم در 438 م. به سلطنت رسید و حکومت
او حدود 18 سال ادامه پیدا کرد . دوران سلطنت او به جنگ با اقوام شرقی که کوشانیان و به عبارت بهتر ، هفتالین
یا هپطالیان یا هپطالان یا هیاطله که به جای
کوشانیان در شرق و شمال ایران مستقر شده بودند ، گذشت . یزدگرد مدتی مقر خود را در نیشابور خراسان قرار داد
تا امنیت شرق ایران را تامین کند . پس از آن ، به تعقیب
مسیحیان در ارمنستان و غرب ایران پرداخت .
پس از یزدگرد دوم ، پسر بزرگتر او هرمزد سوم بر تخت نشست
. ولی ، برادرش پیروز به کمک هیاطله، سلطنت ساسانی را به
دست گرفت (سال 457 م.). پیروز ، شورش آلبانی ها را در شمال قفقاز خوابانید و بزرگان ارمنی را که در بند پدرش
بودند ، آزاد کرد . در زمان او خشکسالی سختی در
سرتاسر ایران روی داد.
پیروزدر جنگ با
همسایگان شرقی خود ، هیاطله ، شکست خورد .
هیاطله را هونهای سفید نامیده و آنان را دارای تمدن و فرهنگ بهتری دانسته اند . هیاطله از " کانسو "
واقع در خاک چین به سوی مغرب حرکت کرده و به تخارستان هجوم برده بودند و چنانکه گفته شد ،
پیروز در جنگ با ایشان شکست خورد و به اسارت ایشان در
آمد . پیروز وعده داد که مبلغی برای آزادی خود بپردازد و پسرش کواذ (قباد) را به گروگان بدهد و از مرز تعیین
شده تجاوز نکند.
کواذ ، دو سال به حالت گروگان نزد هیاطله ماند تا آنکه
مبلغ جریمه از سوی پیروز پرداخته شد . پیروز این شکست را
نتوانست تحمل کند و با سپاهی به کشور هیاطله حمله برد ، ولی شکست سختی خورد و کشته شد . دخترش به اسارت
هیاطله در آمد و آنان تا مرورود و هرات را به تصرف خود در آوردند . پس از کشته شدن پیروز ،
برادرش بلاش بر تخت نشست (484م.) و او با هیاطله آشتی کرد و
باجی سنگین به ایشان پرداخت . همچنین به ارمنیان امتیازات زیادی داد و دستور برچیده شدن آتشکده های زرتشتی را
در خاک ارمنستان صادر کرد.
در زمان او ، شاخه
نسطوری از کیش مسیحی مورد قبول بیشتر مسیحیان ایران واقع شد . بلاش در سال 488م. معزول گردید و کواذ
(قباد) بر تخت نشست .
سلطنت کواذ مصادف با
انقلابی اجتماعی و سیاسی در ایران شد . مصلحی به نام " مزدک " به عدالت اجتماعی و تقسیم ثروت
و املاک میان مردم تبلیغ کرد و کواذ ، خواه از راه میل واقعی به عدالت تبلیغی و خواه از روی
مصالح سیاسی و کوتا کردن نفوذ بزرگان و اشراف ، از
او طرفداری کرد . این امر بر بزرگان و روحانیان زرتشتی گران آمد و به دستیاری گشنسپ داد ، کنارنگ ، او را از
سلطنت معزول کردند و برادرش جاماسپ (زاماسپ) را به جای او
نشاندند . کواذ به زندان افکنده شد . اما، به دستیاری یکی از بزرگان به نام سیاوش ، از زندان گریخت و نزد هیاطله
رفت . پادشاه هیاطله مقدم او را گرامی داشت و سپاهی
را مامور ساخت که با او به ایران بروند و او را به سلطنت برگردانند . جاما سپ تسلیم شد و کواذ دوباره برتخت
نشست .
رومیان که از گرفتاریهای داخلی کواذ آگاه بودند ، از دادن
مبلغ سالیانه برای حفظ معابر قفقاز خودداری کردند . کواذ
در جنگ با رومیان مهارت و قدرت خود را ثابت کرد و شهر تئودوزیوپولیس یا ارزروم را از رومیان گرفت و بلیزاریوس
، سردار معروف رومی ، را شکست داد و شهر آمد
را تصرف کرد . ولی ، جنگ با رومیان همسشه به نفع کواذ نبود و سرانجام به صلح انجامید .
کواذ ، یکی از پسرانش
را به نام خسرو (خسرو اول) ، که بعد لقب انوشیروان یافت ،
ولیعهد و جانشین خود کرد . خسرو جوان به کمک بزرگان و روحانیان ، مزدک و پیروان او را کشت و آشفتگیهای
اجتماعی ناشی از انقلاب مزدکیان را جبران کرد . خسرو
اول انوشیروان از بزرگترین پادشاهان تاریخ ایران است و او را به سبب اصلاحات داخلی و به خصوص اصلاحات مالیاتی ،
لقب عادل یا دادگر داده اند .خسرو انوشیروان که در
سال 530 م. بر تخت نشسته بود ، پس از اصلاحاتی در سپاه و ساختار نظامی ایران ، در سال 540 م. به خاک روم
حمله برد و تا انطاکیه پیش رفت و آن شهر را به تصرف در
آورد و به باد غارت داد . در بازگشت شهری در نزدیک تیسفون ساخت که اسیران رومی را در آن جای داد و آن را
" وه انتیوخ خسرو " نامید (شهر خسرو که بهتر از انطاکیه است .) ایرانیان آن را رومگان
نامیدند . امپراتور بیزانس ناچار طالب صلح شد و متعهد
گردید که که مبلغ گزافی به خسرو بپردازد . خسرو در بازگشت از شهرهایی که از رومیان گرفته بود ، مبالغ زیادی
دریافت کرد که سبب شد امپراتور از مصالحه چشم بپوشد.
خسرو به متصرفات
رومیان در کنار دریای سیاه حمله برد و شهرهای " لازیکا
" و " پترا " را به تصرف در آورد . حملات بلیزاریوس ، سردار قیصر به نصیبین بی نتیجه ماند .پس از صلحها و
نبردهایی چند ، سرانجام در سال 561 م. صلحی پنجاه ساله میان ایران و روم منعقد شد و خسرو
" لازیکا "را به رومیان باز پس داد . در مقابل ، رومیان نیز متعهد شدند که سالانه مبلغی
طلا به ایران بپردازند .
در شرق و شمال شرق
،خسرو با خاقان ترک ، که خود را به سرزمین هیاطله رسانده بود ، متحد گردید و این دو ، هیاطله را از میان
برداشتند . از آن تاریخ به بعد ، ترکان با ایرانیان
همسایه شدند و ظاهرا" ، " جیحون " مرز میان ایران و ترکان گردید .
سیاست خسرو در جنوب
عربستان نیز به پیروزی منجر شد و دولت بیزانس به دستیاری حبشیان ، که به مذهب مسیحی مونوفیزیتی
(یعقوبی) در آمد بودند ، می خواستند بر راه بازرگانی
دریایی و خشکی میان اروپا و هند مسلط شوند و دست ایرانیان را به کلی از دریای هند کوتاه کنند . در جریان
حوادث ، ابرهه نامی که از حبشیان بود و بر یمن مسلط شده بود ، در حادثه حمله به حجاز و مکه
کشته شد. این واقعه که در میان مورخان اسلامی به
واقعه فیل و سال وقوع آن به " عام الفیل " معروف است ، در قرآن مجید نیز مذکور است (سوره 105) و
ظاهرا" تولد حضرت رسول در همین سال ، یعنی حدود سال 570 م. مسیحی ، اتفاق افتاد .
در سال 572 م. خسرو
اول به در خواست کمک سیف بن ذی یزن ، یکی
از نجیب زادگان عربستان جنوبی پاسخ داد و یک نیروی دریایی یه فرماندهی " وهرزدیلمی " برای بیرون راندن
حبشیان از یمن فرستاد . أین نیرو موفق شد که حبشیان را شکست دهد و بدین ترتیب ، عربستان
جنوبی زیر نفوذ دولت ایران قرار گرفت .
بر سر ارمنستان هم
جنگهایی میان ایران و روم در گرفت که نتیجه نهایی آن ، پیروزی خسرو بود . او پس از 48 سال سلطنت ، در سال
579 م. در گذشت . اگر چه وسعت تصرفات او به پای
تصرفات زمان شاپور اول و شاپور دوم (جز در مدتی کوتاه) نرسید ، ولی دوران سلطنت او دوران شکوه واقتدار
سیاسی و نظامی برای ایران بود . همچنین ، از لحاظ فرهنگی نیز زمان او درخشانترین دوران حکومت
ساسانیان بوده است .
پس از او ، پسرش هرمزد چهارم برتخت نشست . او اگر
چه پادشاهی عادل بود، اما در سیاست ناتوان بود و به همین
سبب ، سردار نامدار خود معروف به " بهرام چوبین " را که در جنگهای متعدد در شرق و غرب فاتح شده بود ،
بر اثر شکستی از کار بر کنار کرد . البته ، این امر خود موجب عصیان این سردار بزرگ گردید . در باریان و
روحانیان نیز از هرمزد دل خوشی
نداشتند و همه این امور سبب گرفتاری و مرگ او گردید .پس از او ، پسرش خسرو دوم معروف به " خسرو پرویز "
به سلطنت رسید . البته ، لازم به ذکر است که این سلطنت گرچه درخشندگیهای چندی داشت ، اما مایه ضعف و
علت اصلی سقوط دولت ساسانی نیز بود . بهرام چوبین
مصمم شد که به تیسفون برود و خسرو را ازسلطنت بردارد .
پس از حوادث چند ، خسرو به " موریقیوس
" امپراتور بیزانس پناه برد و در ازای
پس دادن بعضی از شهرها ، از
او یاری خواست . موریقیوس او را با سپاهی یاری کرد و خسرو توانست با این سپاه ، بهرام را شکست دهد . بهرام
نزد خاقان ترک گریخت و در آنجا به تحریک خسرو ، پس از
مدتی ، کشته شد . بسطام ، دایی خسرو نیز که در گرفتاری هرمزد و پدر خسرو دست داشت سر به شورش نهاد و در ری
اعلام استقلال کرد . همچنین ، به نام خود سکه زد ولی پس از
ده سال مقاومت به دست یکی از هیاطله کشته شد . در بیزانس ، موریقیوس امپراتور که به خسرو یاری داده بود بر اثر
شورش کشته شد و " فوکاس " نامی ، خود را امپراتور خواند. در این جریان ، خسرو بهانه خوبی برای باز
پس گرفتن اراضی از دست رفته به دست
آورد و به ارمنستان و شام و فلسطین حمله برد . سرداران او به نام " شاهین " و " شهربراز "
شکستهای پی در پی به رومیان واردآوردند و دمشق و بیت المقدس و مصر ، به دست ایرانیان افتاد . در این
میان ، در روم مرد با کفایتی به نام
" هراکلیوس
" (هر قل) زمان امور را به دست گرفت و پس از اصطلاحات مهمی درامور نظامی کشور ، روی به ایران آورد . در این حمله ،
ایالات از دست رفته راباز پس گرفت و دستگرد - محل اقامت
خسرو- و نیز شهرهای آذربایجان را به باد غارت داد . سرانجام ، بزرگان ایران بر خسرو شوریدند و او را به
زندان انداختند و به دستیاری پسرش شیرویه ، او را کشتند (سال 627م.) این شکستهای پی در پی و نیز شکست ننگین
سپاهیان خسرو در
" ذوقار"
از قبایل عرب ، بنیه نظامی و اقتصادی کشور را به تحلیل برد و ایران از فرد شایسته ای که بتواند زمان عبور را به دست
گیرد محروم ماند .
در این میان دین اسلام ، به رهبری حضرت رسول اکرم (ص) در
سرتاسر عربستان گسترش یافت و قبایل عرب تحت رهبری دینی و سیاسی اسلام ، متحد گردیدند . پس از
وفات حضرت محمد (ص) این عربهای مسلمان به ایران و
روم حمله بردند و سرتاسر شامات و سوریه و فلسطین و مصر را از دست رومیان گرفتند . همچنین در جریان جنگ قادسیه
(در سال 636م.) شکست قطعی بر سپاه یزدگرد سوم، آخرین
پادشاه ساسانی (جلوس در سال 632 م.) وارد آوردند . با مرگ یزدگرد سوم (در سال 651 م. یا 653 م.) در مرو ،
حکومت مقتدر و شکوهمند دولت ساسانی نیز به پایان رسید . دولت ایران در زمان ساسانیان از نظر
نظامی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی به جایگاهی
رسید که در تاریخ این ملت ، نظیر آن دیده نمی شود. وسعت متصرفات هخامنشیان ، بسیار بیشتر از ساسانیان بود
ولی در برابر یونانیان (که ملتی کوچک و با سرزمینی نه چندان بزرگ بودند) نتوانست قدرت استواری
نشان دهد و سرانجام ، مغلوب آنان شد. دولت اشکانی
هم از لحاظ انسجام داخلی ، آن قدرت لازم حکومتی را نداشت . ساسانیان ، در مدت چهارصد سال توانستند در غرب با
دولتی که از لحاظ تشکیلات نظامی مقتدرترین کشورهای آن
عصر بود ، بجنگند و بارها آن دولت را شکست دهند . این حکومت ، در مشرق و شمال در برابر اقوام بیابان گرد
مقتدر سخت مقاومت کرد و مملکت را از غارتها و تاخت و
تازهای ایشان ، نجات داد . از لحاظ داخلی نیز ، تسکیلاتی منسجم با پایه های فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی
نیرومند به وجود آورد . دانش طب و نجوم در زمان ایشان در ایران پیشرفتهای کلی کرد و موسیقی
مقام والایی یافت . هنرهای دیگر نیز ، کم و بیش
پیشرفتهایی داشتند . به هر حال دولت ساسانی از پدیده های مهم دنیای قدیم است که همه مورخان به اهمیت آن روز به
روز بیشتر آگـاهـی پـیـدا می کـنـند.
فتح ایران
به دست مسلمانان در زمان خلفای راشدین
پس از آنکه
حضرت رسول اکرم ( ص ) از مکه به مدینه هجرت کرد و در سرتاسر
شبه جزیره عربستان اکثر قبایل عرب را به دین اسلام در آورد، بر آن شد تا مردم ممالک مجاور عربستان را نیز به
دین اسلام دعوت کند. برای این منظور، نامه هایی به
پادشاهان اطراف فرستادند، از جمله برای خسرو پرویز شاهنشاه ساسانی. چنانکه معروف است خسرو از نامه خشمگین شد و
آن را پاره کرد. البته، لازم به ذکر است که هدف حضرت
رسول صرفا" دعوت به اسلام بود نه تصرف اراضی و بلاد، همان هدف و مقصدی که خداوند او را برای اجرای آن
مبعوث کرده بود .
حضرت رسول اکرم ( ص ) پیش از وفات خود در سال یازدهم هجری، سپاهیانی
برای این منظور به سر حدات شام گسیل داشتند. اما،
وفات آن حضرت، به طور موقت این عملیات را متوقف ساخت. ابوبکر که همان روز وفات حضرت رسول اکرم (ص ) به خلافت
رسیده بود، تصمیم گرفت این برنامه را دنبال کند .
پس از آنکه ابوبکر به
خلافت رسید، عده ای از قبایل عرب از دین اسلامی برگشتند و از دادن صدقه و زکات ( مالیات
اسلامی) سرباز زدند. ابوبکر این قبایل را با زور مطیع
ساخت و در جنگ مهمی با قبیله بنوحنیفه که پیروان "مسیلمه" ( معروف به کذاب ) بودند، آنان را شکست سختی
داد. این جنگ ، به جنگ با اهل رده ( مرتدان ) معروف است و
سردار مسلمانان " خالدبن ولید " بود.
ابوبکر پس از فراغت از کار اهل رده، به پیروی از نیات
حضرت رسول اکرم ( ص ) حمله به دو دولت بزرگ ساسانی و بیزانس را آغاز کرد. سپاهیان اسلام در
جبهه روم سپاهیان بیزانس را شکست دادند. درجبهه شرق،
یعنی کشور ایران، نخستین کسی که ابوبکر را به حمله به خاک ایران تشویق کرد، "مثنی بن حارثه
شیبانی" بود. این شخص، پیوسته با قبیله و دار و دسته خود به متصرفات ایران در عراق می تاخت و اموال
کشاورزان و دهقانان را غارت می کرد. آنچه که او را برای این تاخت و تازها جرات داده بود. در
جریان آن جنگ، قبیله "بنوشیبان"
و همپیمانان ایشان،
سپاهیانی را که خسرو برای سرکرب آنان فرستاده بود مغلوب کردند. جنگ ذوقار نتیجه سوء تدبیر و غرور خسرو پرویز بود
که در سرتاسر سلطنت او دامنگیر ایران شده بود.
همچنین وی جنگهای بیهوده ای با بهرام چوبین (سردار معروف خود) و بسطام (دائی خود) و هراکلیوس (امپراتور
بیزانس) به راه انداخته بود که به خرابی شهرها و شکستهای سخت و کشته شدن سرداران نامی و
ناخشنودی مردم و بزرگان مملکت منجر گشت. سرانجام ، خود
نیز به امر پسرش (شیرویه) کشته شد.
پس از او ، بزرگان ایران که از عاقبت اندیشی و حسن سیاست عاری
و پیوسته از راه حسادت و کینه با یکدیگر در کشمکش بودند ، نتوانستند بر اطاعت از پادشاهی
متفق شوند . چنانکه معروف است ، طی مدت کوتاهی چندین تن
از شاهزادگان را به سلطنت برداشتند و سپس از بین بردند . سرانجام ، چون خطر مسلمانان را به گونه ای جدی و
مشهود دریافتند ، به سلطنت یزدگرد پسر شهریار رضایت
دادند . اما ، این کار ، هم بسیار دیر شده بود ، و هم یزدگرد خود لیاقت و کفایت غلبه بر مشکلات را نداشت.
مثنی که در اراضی
مجاور حکومت ساسانی با قبیله خود
( بنوشیبان ) اقامت داشت ، از هرج و مرجی که در داخل ایران و در دربار ساسانی روی داده بود نیک آگاه بود و از آن
موقعیت استفاده می کرد . چنانکه ذکرشد ، اراضی
کشاورزان و حتی شهرهای سواد ( عراق ) را پی در پی غارت می کرد .
پس از آنکه ابوبکر در
خلافت خود مستقر شد، مثنی او را به حمله بر قلب مملکت ساسانی برانگیخت و ایرانیان را در نظر او
حقیر و ترسو جلوه داد. ابوبکر که در آغاز از شوکت و قدرت
ساسانیان در بیم بود، با سخنان مثنی جرات پیدا کرد و خالدبن ولید را به فتح استانهای عراق مامور نمود. همچنین،
به مثنی دستور داد تا از خالد تبعیت کند و از
دستورهای او پیروی نماید. خالد نخست نواحی " بانقیاء " و "
باروسماء
" و
" الیس " را، و پس از آن ، " ابله " را ، که در مدخل اروند
رود و در محل بصره واقع بود، به دست
آورد. در این راستا، طی جنگ معروف به " ذات السلاسل " سپاهیان ایرانی را نیز به سر کردگی هرمز شکست داد .
اردشیر سوم ، که پس
از پدرش ( شیرویه )به سلطنت
رسیده بود، دو سردار ایرانی به نامهای "اندرزگو " و " بهمن جادویه " را با سپاهی مرکب از ایرانیان
و عربهای تابع ایران که بیشتر مسیحی بودند، به جنگ خالد فرستاد. اما این سپاه هم در صفر سال
12 ه.ق. از عربها شکست خورد. خالدین ولید در ماه
ربیع الاول همان سال شهر حیره مرکز پادشاهان حیره (آل منذر، لخمی ها) را که تابع دولت ساسانی بودند، تصرف
کرد. مسلمانان در مقابله با دشمنان خود، آنان را در
برابر یکی از سه امر مخیر می ساختند: پذیرش اسلامی، پرداخت جزیه، جنگ، چنانکه در فتح نخستین حیره، خالد با
گرفتن مبلغی در حدود صدو نود یا دویست و نود هزار
دینار، با اهل حیره صلح کرد. دهقانان "سواد عراق" منتظر بودند که نتیجه جنگ حیره به کجا خواهد انجامید. چون
حیره به تصرف مسلمانان در آمد، طلب صلح کردند دو هزار هزار
دینار جزیه پرداختند. ایرانیان، نواحی میان حیره و دجله را از دست دادند و چون اردشیر سوم در گذشت، دیگر
کاری نتوانستند انجام دهند .
سیاست خالد در فتح
شهرهای عراق آن بود که عربهای مسیحی را به جاسوسی از ایرانیان برانگیزد. خالد شهر مهم انبار را که در
مغرب بغداد در کنار رود فرات قرار داشت تصرف کرد و شهر
عین التمر را که حاکم آن از سوی ایرانیان (مهران ، پسر چوبین) بود، تسخیر کرد. سپس اسرای آن شهر را برخلاف
تعالیم اسلامی کشت و فقط چهل جوان نصرانی را که درس
انجیل می خواندند باقی گذاشت پس از آن، ابوبکر، خالد بن ولید را مامور حرکت به سوی شام کرد. خالد هم با نیمی
از سپاهیان خود عازم جبهه شام گردید. خود ابوبکر نیز پس از
دو سال واندی در مدینه وفات کرد و بنا به وصیت او، " عمربن خطاب " به خلافت مسلمانان برگزیده شد .
در شعبان سال 13 (
ه.ق.) ایرانیان به سر کردگی بهمن
جادویه، سپاهیان مسلمانان را در موضعی به نام " قس الناطف " شکست دادند. سردار مسلمانان به نام "
ابوعبیده ثقفی " نیز در این جنگ کشته شد. این جنگ در تاریخ اسلام به نام جنگ " جسر " معروف
است. ولی چون دولت ساسانی به منتهای ضعف خود رسیده بود و اختلاف بزرگان و سرداران ایرانی از
حد گذشته بود، ایرانیان نتوانستند از این
پیروزی بهره بگیرند و پس از تردید و دودلی، یزدگرد پسر شهریار را به پادشاهی برداشتند و او نیز کسی نبود که
بتواند بنای عظیم دولت ساسانی را که پایه های آن سخت و سست و لرزان شده بود از خطر انهدام
نجات دهد. بر عکس عمر که رهبری مصمم و توانا بود، در
جنگ با ایرانیان مصمم تر گردید. یزدگرد سپاهی بزرگ را به سرکردگی " رستم فرخ زاد " مامور مقابله با
مسلمانان و جلوگیری از حمله ایشان کرد عمر نیز " سعدبن
ابی وقاص " را با سپاهی که عده آنان به سی و چند هزار می رسیدبه جنگ با ایرانیان گسیل داشت. در "
قادسیه" (واقع در پانزده فرسخی کوفه) جنگ شدیدی بین این دوسپاه روی داد. با آنکه ایرانیان مقاومت
زیادی از خود دادند، شکست سختی خوردند. با این شکست
بود که راه تیسفون ( یا مدائن )پایتخت شاهنشاهی ساسانی، بر روی مسلمانان باز شد. عربهای مسلمان نخست در
صفر سال 13 ( ه.ق.) قسمت غربی مدائن را که " وی
اردشیر " نام داشت متصرف شدند و آن گاه، از دجله گذشتند و به سمت شرقی مدائن که کاخ معروف پادشاهان ساسانی معروف
به " ایوان کسری " در آن قرار داشت رسیدند. در این بین، اموال بیکرانی از غارت کاخهای
سلطنتی نیز به دست ایشان افتاد. سپس، مسلمانان در
تعقیب یزدگرد و ایرانیان روی به شرق نهادند و در سال 16 ( ه.ق. ) به " جلو لاء " که در کنار نهر جلولاء
منشعب از رود دیاله واقع بود رسیدند. در این راستا سپاه ایران را طی جنگ سختی به سرکردگی "
مهران راضی " شکست دادند. پس از فتح حلوان و جنوب وشمال عراق به سرتاسر آن مملکت مسلط
شدند. بعد از آن، نوبت به خوزستان و لرستان رسید. عمر
در ابتدا نمی خواست از حدود خوزستان و ماسبذان و مهرگان کدک ( لرستان ) تجاوز کند، اما یکی از مشاورانش او را به
تسخیر سرتاسر ایران تشویق کرد. وی به عمر گفت: مادام
که پادشاه ایران زنده است، ایرانیان دست از مقاومت بر نخواهند داشت. عمر نصیحت او را پذیرفت و سردارانی را
به فتح ایاات فارس ( اردشیر خره و شابور و استخر و فسا
و دارابگرد ) و کرمان و سیستان و مکران مامور کرد .
عمر در سال 17 (
ه.ق.) سعدبن ابی وقاص را مامور کرد تا برای اقامت قبایل عرب که به ولایتهای غربی و مرکزی ایران ( مادبزرگ
) حمله می کردند، قرار گاهی دائمی پیدا کند. سعد
ابتدا شهر انبار را برای این کار در نظر گرفت، ولی هوای آنجا برای مردم عرب ناسازگار بود (به علاوه، سپاهیان از
زیادی مگس در زحمت بودند). او پس از بررسی و جستجو،
محل شهر کوفه را برای این کار برگزید و زمینهای آن را میان قبایلی که با ایرانیان می جنگیدند تقسیم کرد .
سپاهیانی که از آن پس برای فتح غرب و شمال و مرکز ایران
اعزام می شدند، از این شهر و زیر نظر حاکم آن بودند .
در زمان بنی امیه سراسر ایران و عراق زیر نظر
والیان کوفه بود که از مشهور ترین ایشان، می توان حجاج بن یوسف ثقفی را نام برد. در جنوب
عراق هم قرار گاهی برای قبایلی که ایران را از جنوب
مورد حمله قرار می دادند درست شد، که همان شهر بصره است. لازم به ذکر است که سپاهیان اعزامی به خوزستان و
بهبهان و فارس و کرمان و سیستان و مکران، در این شهر اقامت داشتند. ایشان ولایتهای زیر نظر
والی بصره را " ماه بصره " و ولایتهای زیر نظر
حاکم کوفه را " ماه کوفه " می خواندند .
در سال 19 یا 21 ( ه.ق .) فتح نهاوند که عربها آن را در تاریخ فتوحات
مسلمانان در ایران " فتح الفتوح
" می
خوانند صورت گرفت یزدگرد سپاه بزرگی از فرماندهان شهرها و ولایتهای ایران به سرکردگی " فیروزان " برای مقابله
با مسلمانان فرستاد. " عمر نعمان بن مقرن مزنی " را برای مقابله با آنان تجهیز کرد. مسلمانان
در نهاوند ایرانیان را شکست دادند اما سردار مسلمانان،
یعنی نعمان بن مقرن، در این جنگ کشته شد. پس از فتح نهاوند، همدان نیز به دست مسلمانان افتاد. فتح همدان
و قزوین و ابهر و زنجان به دست قبایل مستقر در کوفه انجام
گرفت. امیر کوفه که در آن وقت " مغیره بن شعبه " بود، سپاهی به فرماندهی "براء بن عازب"
فرستاد که در سال 22 (ه.ق.) ابهر و قزوین را فتح کردند. در زمان حکومت ولیدبن عقبه بر کوفه،
مسلمانان با مردم گیلان و مغان و طالش ( طلیسان ) جنگیدند،
ولی ظاهرا"موفقیتی به دست نیاوردند و فقط زنجان را متصرف شدند .
در سال 21 یا 23 (ه.ق.)
مسلمانان در نتیجه جنگ سختی که با سیاوخش (پسر مهران ، پسر بهرام چوبین)کردند، شهر مهم ری را
به تصرف خود در آوردند. به دنیال فتح ری، قومس
(سمنان و دامغان ) و گرگان به دست مسلمانان افتاد. اسپهبد طربستان ناگزیر به پیمان آشتی با مسلمانان شد. فتح
آذربایجان و مغان و اران نیز، در اواخر خلافت عمر
اتفاق افتاد. مسلمانان از راه دربند (باب الابواب) به مملکت خزرها تاختند و تا بلنجر (مرکز خزرها) پیش
رفتند. مسلمانان نتوانستند در آنجا بمانند و در سالهای
بعد از خزرها شکست خوردند و سرداران ایشان کشته شدند . یزدگرد پس از جنگ جلولاء به ری و از آنجا به اصفهان
وکرمان و خراسان رفت. وی در این سفر آتش مقدس را به همراه
خود داشت تا آنکه در مرو، آتشگاهی برای این آتش مقدس بنا کرد .
عمر ، " احنف
بن قیس "را مامور فتح خراسان کرد . او از راه طبس به هرات رفت و از آنجا روی به شهرهای دیگر خراسان
نهاد . یزدگرد از پادشاه سغد و خاقان ترک و خاقان چین تقاضای کمک کرد و با کمک خاقان ترک و
مردم فرغانه و سغد ، وارد بلخ شد. احنف با سپاهیان بصره
و کوفه به رویارویی سپاه ترک شتافت . ترکان از یاری با ایرانیان سرباز زدند و خود ایرانیان نیز از کمک جدی
به یزدگرد خوداری کردند. یزدگرد ناچار از جیحون گذشت
و به فرغانه رفت . پس از آن ، باز به خراسان بازگشت و عاقبت بعد از سالها در سال 31 ( ه.ق.) کشته شد .
پس از کشته شدن عمر
در سال 23 ( ه.ق.) عثمان به خلافت
رسید. او " ابوموسی اشعری " را از حکومت بصره معزول کرد و " عبدالله بن عامربن کریز " را که جوانی
بیست و پنج ساله بود والی بصره کرد. عبدالله بن عامر شورش مردم فارس را خوابانید و استخر و
اردشیر خوره و دارابگرد را دوباره به دست آورد . همچنین
امیرانی را بر شهرهای خراسان و کرمان و مکران و سیستان تعیین کرد و خود برای سرکوب قیام مردم خراسان حرکت
نمود . احنف بن قیس را هم مامور فتح ولایتهای جوزجانان و
طالقان و فاریاب کرد . احنف این ولایتها را یکی پس از دیگری به تصرف درآورد . عبدالله بن عامر قیام مردم
کرمان و سیستان را آرام کرد و عامل وی ، تا زابلستان و کابل پیش رفت .
طاهـریان205 - 259
دولت طاهریان، اولین
دولت اسلامی بود که در دوران خلافت در ایران به وجود آمد
و بخش قابل ملاحظه ای از این سرزمین را به صورت نوع حکومت موروثی محلی از نظارت مستقیم خلیفه بغداد خارج کرد.
با این حال، این دولت در کسب قدرت و حفظ آن، محتاج
به اعمال خشونت در مقابل خلفا نشد. طاهر بن حسین، معروف به " ذوالیمینین " که این دولت به وسیله وی
بنیاد شد، از موالی وابسته به قبیله خزاعه از اعراب خراسان بود. طاهر تربیت عربی داشت. خاندانش
نیز، ایرانی نژاد و فارسی زبان بودند که از مدتها
پیش درپوشنگ ( فوشنج ) هرات شهرت و قدرت داشتند.
در اواخر خلافت هارون و دردوره ای که مامون در
خراسان اقامت داشت، طاهر و پدرش حسین مورد توجه مامون واقع
شدند. چون طاهر چند سالی بعد در کشمکشی که بین مامون و برادرش امین بر سر خلافت در گرفت، موفق به غلبه بر
سپاه امین و تامین خلافت مامون گشت (
198 ه.ق.)، در
دستگاه خلافت حیثیت قابل ملاحظه یافت. چندی بعد، از آنجا که رفع اغتشاشهایی که در خراسان به وسیله خوارج روی
داده بود ضرورت فوری داشت، و نیز خلیفه هم ترجیح می داد قاتل
برادر را از پیش چشم خود دور نماید، ولایت خراسان را به طاهر تفویض کرد البته، این تفویض شامل فرمانروایی سیستان
و کرمان نیز می شد و مشتمل بر نظارت بر ماور النهر
و احیانا فتوحات اسلامی در آن نواحی بود. بدین گونه، قلمرو حکومت طاهر، به قول طبری، از بغداد تا دورترین
سرزمینهای شرق را شامل بود. در خراسان طاهر داعیه
استقلال یافت و موجب نگرانی خلیفه گشت. اما بعد از مرگ مشکوک وی که بلافاصله بعد از حذف نام مامون از خطبه
نماز جمعه واقع شد ( 207 ه.ق.)، خلیفه خود را ناچار دید
حکومت خراسان را به پسر وی - طلحه بن طاهر - واگذار کند. البته، حکومت خراسان در آن هنگام در واقع تحت سلطه
و تصرف وی بود. بدین سان، حکومت خراسان در خاندان طاهر به
صورت موروثی در آمد. خلیفه هم به اصطلاح با قبول حکومت طلحه به صورت دست نشانده، وابستگی آن را به خلافت
بغداد اعاده و تامین کرد .
لذا، استقلال حکومت موروثی خاندان طاهر به صورت
یک تحول اداری درآمد و شکل یک تجزیه و انفصال سیاسی به خود
نگرفت. حکومت طلحه هم در خراسان که به نیابت از برادرش عبدالله بن طاهر منسوب شد، صورت اداری تحول را قابل
توجیه ساخت. فرمانروایی طلحه که شش سالی بیش نکشید (وفات ربیع الاول 213 ه.ق.) صرف مبارزه
با خوارج شد. در عین حال، مانند پدر همچنان خراج مقرر
را به خلیفه می پرداخت. با این کار، حکومت خود را از اینکه نوعی طغیان نسبت به فرمانروایی خلافت تلقی شود، حفظ
کرد. در دوران فرمانروایی برادرش، عبدالله بن
طاهر (230-213 ه.ق.)، قدرت طاهریان
به اوج اعتلای خویش رسید. بعد از وفات مامون
(218 ه.ق) خلیفه جدید " المعتصم بالله "هم، با آنکه به ظاهر از عبدلله دل خوشی نداشت، ابقای او را در حکومت
خراسان اجتناب ناپذیر یافت. بدین گونه، استقلال طاهریان بعد
از مامون نیز، بی تزلزل ماند .
عبدالله در تجهیز
غزوه های اسلامی در
ماورالنهر اهتمام کرد و در دفع اغتشاش مجدد خوارج کوشید. همچنین، توفیقی که در اطفای شورش مازیار پیدا کرد
(225 ه.ق.) حیثیت او را در نزد متشرعه سنی و خلیفه بغداد فزونی
داد. در خراسان به توسعه آبادانی و ترویج کشاورزی علاقه نشان داد و به خصوص در حمایت از طبقات کشاورز در
مقابل مالکان بزرگ و عمال دولت مساعی قابل ملاحظه ای
به جای آورد. حکومت پسرش، طاهرین عبدالله ( 248 -230 ه.ق.)، در بسط عدالت و حفظ
امنیت گذشت. در پایان عهد او، سیستان دچار اغتشاش شد و با اعتلای یعقوب لیث، این منطقه از قلمرو طاهریان جدا
گشت ( 248 ه.ق. ). محمد بن طاهر که بعد از او به
امارت رسید، طبرستان را هم از دست داد (250 ه.ق.) او چندی بعدبه وسیله یعقوب لیث، مغلوب و اسیرشد (259
ه.ق.) سرانجام با غلبه صفاریان بر خراسان، فروانروایی طاهریان پایان یافت .
با آنکه بعدها یک بار
دیگر نیز حکومت خراسان چندی به او
واگذار شد (271 ه.ق.) ولی قدرت طاهریان دیگر در خراسان هرگز تجدید نشد. امارت طاهریان در خراسان اندکی بیش از
نیم قرن طول کشید. مرکز فرمانروایی آنان ابتدا
در مرو بود و سپس در نیشابور منتقل شد. از نامه ای که طاهر بن حسین به پسرش عبدالله در باب آیین فروانروایی
نوشت، می توان مبنای نظری حکومت آنان را دریافت. این
متن در کتاب " بغداد " ابن طیفور وماخذ دیگر نقل شده است. همچنین از دستورالعمل بخشنامه گونه ای که عبد الله
بن طاهر به عمال خود در ولایتهای تابع فرستاد، که متن
آن نیز در " زین الااخبار " گردیزی آمده است این امر دریافت می شود .
البته لازم به
یادآوری است که در تمام قلمرو آنان با آنکه نام خلیفه در خطبه و سکه آورده می شد، حاکم واقعی امیر طاهری
بود و خلیفه بغداد امکان و مجال اعمال قدرت در امور
را نداشت .
خلافت
امویان و عباسیان
پس از شهادت حضرت
علی(ع ) در رمضان سال 40 هجری و خلافت کوتاه مدت
حضرت امام حسن (ع) و صلح او با معاویه، خلافت بر معاویه بن ابی سفیان که از خاندن بنی امیه بود مسلم
گردید. معاویه از سالهای پیش ، یعنی تقریبا از همان اوایل
فتح شام و فلسطین از سوی عمر و بعد از سوی عثمان، والی دمشق بود. وی، پایه های حکومت خود را در شام استوار
ساخته بود. به همین سبب، توانست پس از قتل عثمان با حضرت
علی (ع) مخالفت کند و در برابر او بایستد. سرانجام، پس از جنگ صفین و ضعف قوای کوفه، حکومت خود را بر مصر نیز
مسجل سازد. پس از آنکه معاویه به خلافت رسید، تحکیم
اساس حکومت بنی امیه را آغاز کرد و برای پسرش یزید، از بزرگان و اشراف به استثنای چندتن از جمله ، حسین بن
علی (ع ) و عبداله بن زبیر بیعت گرفت. او در سیاست خارجی هم
موفق بود و بر متصرفات مسلمانان در ولایتهای تابع دولت بیزانس افزود. همچنین، نیروی دریای مهمی نیز در
مدیترانه به بوجود آورد. معاویه با جلب افرادی مانند زیادبن
ابیه و مغیره بن شعبه و عمرو عاص قدرت بنی امیه را در سرتاسر عالم اسلامی بسط داد .
اگر چه این بسط و
استحکام به قیمت زیرپا نهادن بسیاری از اصول
اسلامی، از جمله ارثی ساختن خلافت و تبدیل دستگاه خلافت به سلطنت و پادشاهی و تعیین مبلغان برای تحقیر و توهین
خاندان حضرت رسول اکرم (ص) و غیر آن تمام شد. معاویه در
سال 60 هجری از دنیا رفت و خلافت پسرش یزید با کارهای خلافی، از قبیل قتل حسین بن علی ( ع ) و محاصره مکه
آغاز شد ولی مدت زیادی به طول نینجامید و سرانجام یزید در سال 64 هجری در گذشت. . پس از وی
در نتیجه حوادثی خلافت بنی امیه به شاخه "
مروانیان " انتقال یافت
عبدالملک بن مروان پس
از کشتن عبدالله بن زبیر، خلیفه مسلم و
بلامنازع گردید . همچنین ، با مسلط ساختن مرد سفاک آهنینی مانند حجاج بن یوسف ثقفی، حکومت بنی امیه را
استحکامی تازه بخشید. حکومت اسلامی در زمان خلافت عبدالملک و ولیدبن عبدالملک، به منتهای وسعت
خود رسید. "قتیبه بن مسلم باهلی" سردار
حجاج، بلاد شمالی خراسان و خوارزم و ماوراءالنهر و سغد را که مرکز آن سمرقند بود فتح کرد و تا نزدیکیهای کاشغر
پیش رفت. همچنین، در زمان حجاج ایالت سند هم فتح شد. در جانب مغرب، مسلمانان تا سواحل
اقیانوس اطلس پیش رفتند و اندلس (جنوب اسپانیا ) را متصرف
شدند. طی خلافت نود ساله بنی امیه، اوضاع اجتماعی ایران دگرگون شد و اکثریت عظیم ایرانیان، دین اسلام را
پذیرفتند. اما، ایرانیان تحقیر و توهین سرداران عرب را که از
خود حکام بنی امیه الهام می گرفتند تحمل نکردند. مردم خراسان با استفاده از خصومت میان قبایل عرب حاکم بر خراسان
و ماورالنهر، جانب داعیان و مبلغان بنی عباس را
گرفتند. بنی عباس به سبب خویشاوندوی نزدیکتر با حضرت رسول اکرم (ص ) خود را برای خلافت و حکومت شایسته تر می
دیدند. در این راستا، ابومسلم سردار ایرانی توانست با
حمایت ایرانیان و قبایل عرب مخالف، حکومت بنی امیه را سرنگون سازد و عباسیان را به قدرت برساند. بنی امیه در
زمان حکومت عبدالملک و ولید و هشام ، تنها در اثر توفیق در
فتوحات شرق و غرب و سیاست داخلی مبنی بر فشار بسیار زیاد بر طبقات مردم، توانستند به حکومت خودادامه دهند. فشار
حکام و والیان تعیین شده از سوی آنان، مردم عراق و
ایران را ناراضی ساخت. همچنین، بی اعتنایی بعضی از آنان به اصول دین اسلام موجبات ناخشنودی اهل دین و تقوا
را فراهم آورد. سیاست مالی و اداری آنان نیز در سرزمینهای مفتوح و مغلوب موفق نبود. مهمتر
آنکه طرفداری آنان از عصبیت عربی و تحقیر ملل مغلوب که
همه را موالی (یعنی بندگان) خود می دانستند، به تدریج مایه های عصیان و قیام را به خصوص در ایران و خراسان
فراهم ساخت. سال 132 هجری، پایان حکومت نود ساله بنی
امیه و آغاز حکومت بنی عباس است. از این سال، خلافت و قدرت شرعی و صوری ایشان در حدود پانصد سال ادامه یافت.
لازم به ذکر است که قدرت واقعی ایشان، گاهی به حدود عراق و
بین النهرین محدود می شد و حتی، گاهی در خود بغداد نیز از قدرت و اعتبار محروم بودند .
اگر چه منصور - خلیفه
دوم عباسی - با قتل " ابو مسلم خراسانی "
ناسپاسی خود را به این سردار بزرگ ظاهر ساخت، ولی برای استوار ساختن قدرت خود از این کار ناگزیر بود. با قتل
ابومسلم، نه تنها نفوذ ایرانیان که آغاز شده بود از میان نرفت، بلکه با ورود دبیران و
وزیران ایرانی در دستگاه خلافت عباسی، نفوذ فرهنگی و سیاسی
ایرانیان گسترش بیشتری نیز یافت. قتل برمکیان هم که از خاندان اصیل ایرانی بودند، نتوانست جلو آن نفوذ را
بگیرد درقرن سوم هجری، عنصر مهم دیگری وارد حکومت اسلامی
شد. آن عنصر مهم، ترکان بودند که به صورت غلامان جنگی در دستگاه حکومتی وارد شدند و به تدریج، قدرت نظامی را
از قوم غالب عرب گرفتند. این نفوذ تا بدان جا ادامه یافت که
عزل و نصب خلفا هم به دست آنان انجام می گرفت و هیچ خلیفه ای بی رضایت ایشان، نمی توانست کاری بکند .
این قدرت غلامان ترک
در قرن چهارم متوقف شد و قدرت
سیاسی و نظامی به دست "دیلمیان" که ایرانی بودند افتاد. با آمدن سلجوقیان، قدرت نظامی و سیاسی ترکان در عالم
اسلامی، به طور قطع مسلم و مسجل گردید. در این زمان،
ایرانیان به اداره امور مالی و دیوانی دستگاههای حکومتی پرداختند. اما، فرهنگ نوپا و نوبنیاد اسلامی به صورت عمده در
دست ایرانیان بود. اگر چه ماده اصلی آن، قرآن و
حدیث و زبان عربی و ماده مهم فکری آن یونانی بود. اما پرچمداران این فرهنگ در همه شاخه ها ایرانیان بودند.
ایرانیان با اتکاء به فرهنگ قدیم و با اتکاء به گذشته
نیرومند سیاسی، ملیت خود را در داخل حکومت اسلامی حفظ کردند. ایشان بر خلاف ملل مغلوب دیگر ، نه تنها در ملیت
عرب مستهلک نشدند، بلکه ادبیات ملی بسیار غنی خود را نیز به وجود آوردند .
آل بویه320 - 440
سه تن از فرزندان بویه که گویا شغل ماهیگیری در گیلان
داشتند، به خدمت امرای آل زیار در آمدند. البته، ماکان
کاکی هم از آنان حمایت می کرد. همچنین، " علی "، " احمد " و " حسن " مورد حمایت مردآویچ نیز قرار گرفتند.
فتح اصفهان برای مرد آویچ، ظاهرا توسط علی که برادر بزرگتر
بود صورت گرفت. پس از قتل مرد آویچ، غلامان ترک از ترس غلامان دیلمی، به خصوص ابوالحسن علی بن بویه به
اطراف گریختند و میدان تنها برای دیلمیان خالی ماند. علی بن بویه به همراه برادر خود، احمد
که کنیه ابوالحسین داشت به فتح اهواز توفیق یافت (326
ه.ق.). وی غلامان ترک را که به سرداری "بجکم " در آنجا پناه گرفته بودند متواری ساخت.
علی بن بویه پس از
فتح خوزستان عازم فارس شد و احمد نیز به کرمان
روی آورد و به فتح آن ولایت نایل آمد (334-ه.ق). سپس، به بغداد رفت و المستکفی بالله - خلیفه عباسی - را
مطیع خود ساخت. خلافت بغداد که پیشرفتهای برادران بویه را برای العین می دید، به صلاحدید
بعضی وزرای خود، از جمله " ابن مقله " با آنان
از در مماشات در آمد و لقب خاص برای آنان فرستاد که علی را " عماد الدوله " و حسن را " رکن الدوله
" و احمد را " معزالدوله " نامید .
همان معزالدوله بود که در بغداد دستور داد سب آل
علی (ع) موقوف شود و مراسم عزاداری ماه محرم را
برپاداشت. به خصوص، در ایام عاشورای سال 352 ه.ق. که جمع کثیری در بغداد گرد آمدند و بازارها بسته شد، مردم آن روز آب ننوشیدند و در بازارها خیمه پر پا کردند و بر آن خیمه ها پلاس آویختند و
زنان بر سر وروی خود می کوفتند.
از این زمان رسم زیارت قبور ائمه - علیهم اسلام
- رایج گردید و بغداد به دو قسمت مهم شیعه نشین (کرخ) و
سنی نشین تقسیم شد ( 363 ه.ق.). همچنین، مقام نقابت علویان هم در زمان آل بویه تاسیس شد .
امرای حمدانی که به
حمایت خلیفه به بغداد تاختند، از معزالدوله
شکست خوردند. معزالدوله در سال 336 ه.ق. بصره را تصرف کرد. همچنین در سال 337 ه.ق. به موصل تاخت و ناصر الدوله
حمدانی را فراری ساخت. اقامت معزالدوله در سال 356
ه.ق. در بغداد ادامه داشت.
عمادالدوله، برادر
بزرگتر، (متوفی به سال 338
ه.ق.) از آنجا که وی پسری نداشت، از رکن الدوله برادرش که در عراق و ری بود در خواست کرد تا "پناه خسرو
" پسرش را به شیراز بفرستد که جانشین او شود. این پناه خسرو، لقب "عضد الدوله"
یافت و در شیراز به حکمرانی فارس و بنادر و سواحل خلیج فارس پرداخت. رکن الدوله، مردی با تدبیر
بود، او در 359 ه.ق. به کردستان لشکر کشید و حسنویه،
پسر " حسین کرد "، را که حاکم آن ولایت بود، وادار به مصالحه کرد. وزیر او ، ابوالفتح که فرزند این عمید
بود ، قرارداد مصالحه را امضاء کرد.
رکن الدوله با امرای
سامانی، به خصوص ابوالحسن سیمجور که از جانب سامانیان حکومت خراسان را داشت، اغلب در کشمکش بود. تنها
وقتی صلح میان این دو خانواده رخ داد که امیر نوح
سامانی از دختر عضدالدوله خواستگاری کرد و این ازدواج هم صورت گرفت ( 361 ه.ق.) تا وقتی معزالدوله زنده بود، میان
برادران و خانواده بویه اختلافی نبود. پس از مرگ
معزالدله ( 356 ه.ق.) که عزالدوله بختیار، پسر معزالدوله جانشین پدر شد اختلافها بالا گرفت. این مرد بیشتر
نواحی شرق کرمان را در تصرف داشت و به همین دلیل هم،
عضدالدوله در 357 ه.ق. یک لشکر کشی به کرمان انجام داده بود. عضدالدوله پسر رکن الدوله با عزالدوله پسر
معزالدوله چندین بار به جنگ پرداخت. یکی از آن جنگها در حوالی بغداد بود که طی آن، عزالدله
شکست خورد و به موصل فرار کرد. معروف است وقتی این
خبر را به رکن الدوله رساندند، از شدت خشم خود را از تخت به زیر انداخت و چند روز از خوردن باز ماند .
بعدها، عزالدوله
بختیار مورد بخشش امرای آل بویه قرار
گرفت. این امر به تدبیر ابوالفتح وزیر انجام یافت .
همچنین، در زمان رکن
الدوله بود که مذهب شیعه رسمیت کامل یافت و شیخ صدوق - ابن بابویه - که از کتب معروف خود، یعنی " من
لایحضره الفقیه " را که جزء کتب اربعه است، در فقه شیعه تألیف کرد. همچنین، وی مجالس
مباحثه با شیخ صدوق در ری داشت.
رکن الدوله به سال
365 ه.ق. که به بیماری شدیدی دچار شده بود، امرای آل بویه را احضار کرد و از آنان خواست که پس از مرگ او
با یکدیگر مخالفت نکنند. سپس ضیافتی در اصفهان
فراهم آمد که سه پسر رکن الدوله و سران دیلم در این مجلس بودند. رکن الدوله، در این مجلس عضدالدوله را به عنوان
ولیعهد خود انتخاب کرد، ولی مملکت را بین پسران تقسیم
نمود. تقسیم به این صورت بود که همدان و ری و قزوین را به فخرالدوله، اصفهان را به مویدالدوله داد و توصیه
کرد که از فرمان برادر بزرگ خود (عضدالدوله که حاکم
فارس و خوزستان بود) سرنپیچند. آن گاه از اصفهان به ری آمد و در محرم 366 ه.ق. وفات کرد .
عضدوالدوله در این
زمان 42 سال داشت و تحت تربیت ابن عمید،
مراتب کمالیه را آموخته بود. وی که کنیه ابو شجاع و عنوان شاهنشاه داشت، در سال 364 ه.ق. وارد بغداد شد و در
شوال 367 ه.ق. به عنوان تعقیب عزالدوله، به موصل تاخت و آن شهر را تسخیر کرد. همچنین،
عزالدوله را به قتل رساند و پسر ناصرالدوله حمدانی را
نیز مقلوب کرد. همچنین بر دیار بکر و حوضه علیایفرات هم تسلط یافت. در این زمان خلیفه عنوان " تاج المله
" را هم به او داد. خلیفه وقت که الطائع لله عباسی بود، اجازه داده بود برای عضدالدوله سه
نوبت طبل بزنند. همچنین، الطائع دختر عضدالدوله را
نیز به زنی گرفت .
عضدالدوله در سال
371ه.ق. به بهانه تعقیب فخرالدوله، به
گرگان روی آورد و آن شهر را تسخیر کرد. در این حین، قابوس و فخرالدوله به خراسان پناه بردند. عضدالدوله در شوال
سال 372 ه.ق. در بغداد به بیماری صرع دچار شد و
در همان جا در گذشت. او را در نجف به خاک سپردند. تاسیس بیمارستان عضدی بغداد در سال 371 ه.ق. به توصیه
محمد زکریای رازی، فیلخانه عضدی، کتابخانه عضدی شیراز
و بند امیر بر رود کر، از بناهای عضدالدوله است (365ه.ق ). مزار سلمان فارسی را نیز او بنا نهاد. در این
سالها، مویدالدوله - برادر وی - از جانب او در ری حکومت
می کرد که صاحب بن عباد، وزیر او شهرتی دارد. بعد از مرگ عضدالدوله، پسرش ابوالفوارس شیر ذیل که لقب
"شرف الدوله" داشت به امارت کرمان و فارس رسید. اما، چهار پسر دیگر عضدالدوله به جان
یکدیگر افتادند و فخرالدوله عم ایشان، هر چند خواست
اختلافات را رفع کند توفیق نیافت. صمصام الدوله و بهاء الدوله همچنان در زد و خورد بودند و نتیجه آن شد که
به سال 377.ه.ق. در جنگی که شرف الدوله با " بدربن
حسنویه " کرد، در کرمانشاه شکست خورد. پس از آن، دولت حسنویه در نواحی غرب ایران دوباره جان گرفت .
بهاءالدوله در سال
380 ه.ق. خوزستان را فتح کرد و فارس و بهبهان
را به صمصام الدوله سپرد و خود به بغداد آمد . در سال 381 ه.ق. امیر خلف ابن احمد صفاری ، در کرمان بر آل بویه
پیروز شد و آنان را از کرمان بیرون راند .
جنگهای متوالی میان
برادران و همچنین با عزالدوله بختیار ، دولت بویه را سخت تضعیف کرد . بهاءالدوله در سال 403 ه.ق. در
بغداد در گذشت. پس از او، سلطان الدوله پسرش تا سال
415 ه.ق. و ابوکالیجار مرزبان پسر او تا سال 440 ه.ق. بر کرمان و نواحی شرقی تسلط داشتند . هم در زمان اوست
که ملک " قاورد " سلجوقی بر کرمان تسلط یافت و کرمان را از چنگ آنان خارج ساخت و سلسله
سلجوقیان کرمان را تاسیس کرد .
اما دیلمیان مقیم
فارس و خوزستان، ملک رحیم پسر ابوکالیجار را به حکومت برداشتند. او در سال 443ه.ق. اصطخر و شیراز را
دوباره به تصرف آورد. ولی سرانجام در سال 447 ه.ق. به دست
طغرل سلجوقی که برای کمک به خلیفه "القائم بامرلله" به بغداد آمده بود اسیر شد و درین زمان، دولت آل بویه
عملا پایان یافت. به طور کلی، می توان کیفیت حکومت آل بویه
را در نواحی ایران ،به سه شعبه بالنسبه مستقل تقسیم کرد :
1. گروهی که
در عراق و اهواز و کرمان حکومت راندند.
2. آنانی که
در عراق و فارس بوده اند .
3. کسانی که
در کرمان و فارس حکومت کردند .
امرای ال بویه فارس ،
عبارت بودند از: عمادالدوله ، عضدالدوله پسر رکن الدوله ، شرف الدوله ، صمصام الدوله ، بهاء الدوله
، سلطان الدوله ، ابوکالیجار مرزبان و ملک رحیم.
امرای آل بویه عراق و
خوزستان و کرمان ، عبارت بودند از : معزالدوله ابو الحسین
احمدبن بویه ، عزالدوله بختیاری ، عضدالدوله ، شرف الدوله ،بهاء الدوله ، سلطان الدوله ، مشرف الدوله ، جلال الدوله،
ابوکالیجار مرزبان ، ملک رحیم پسر ابوکالیجار
، قوام الدوله و ابو منصور فولادستون پسر ابوکالیجار .
امرای آل بویه ری و
اصفهان و همدان نیز ، عبارت بودند از : رکن الدوله ، موید الدوله ، فخر الدوله ،مجد الدوله ، شمس
الدوله ، سماء الدوله، ابو الحسین پسر شمس الدوله ( حدود
414 ه.ق.) .
آنان که در کرمان
حکومت راندند ، عبارت بودند از : قوام
الدوله ، ابوکالیجار و ابومنصور فولادستون.
لازم به ذکر است که تکرار نام بسیاری از امراء به سبب جنگهای
خانوادگی بود که میان آنان رخ می داد. البته نتیجه این
جنگها هم به طور طبیعی تصاحب ولایت یکی توسط دیگری بود .
برادر مجدالدوله که
لقب شمس الدوله داشت، مدتی با امرای گرد ائتلاف کرد. از آنجا که خود میخواست بر مجدالدوله پیروزی یابد،
جنگهای میان دو برادر در اصفهان رخ داد. یک بار نیز ری
را تسخیر کرد. در این جریان، سیده خاتون به دماوند گریخت و مدتها بعد از آن توانست مجددا به ری بازگردد. وقتی
امیر کرد بدربن حسنویه - در اثر شورشی به قتل رسید،
شمس الدوله توانست نقاط مورد تصرف او را به چنگ آورد. بدین ترتیب، مدتها همدان را پایتخت خود ساخت. او در این
ایام، ابو علی سینا را برای مدت کوتاهی در همدان به
وزارت خود برگماشت .
از کسانی که در ری و
همدان حکومت کردند، ابتدا می توان
رکن الدوله را نام برد. پس از او موید الدوله که تا سال 373 ه.ق . حکومت ری را داشت. هم او بود که با قابوس در
گرگان نیز جنگید. حوزه حکومت او شامل عراق عجم و
گرگان و طبرستان بود. وزیر وی نیز، صاحب بن عباد نام داشت. بعد از او، فخر الدوله به حکومت رسید که تاسال 387
ه.ق. حکومت کرد. وی مدتها با سامانیان و امرای آنان در خراسان کشمکش داشت. همچنین، یک لشکر
کشی نیز به اهواز کرد که بی نتیجه بازگشت. فخر
الدوله در قلعه طبرک در گذشت. پس از وی، همسرش سیده خاتون جانشین او شد و فرزند خردسالش - ابوطالب رستم - را
که لقب مجدالدوله یافت، سرپرستی می کرد. هم اوست که پس از
بلوغ، با رقیبی نیرومند مانند سلطان محمود غزنوی پنجه افکند و بالاخره شکست خورد و اسیر شد (ربیع الثانی
420 ه.ق.) . مجدالدوله را تبعید گونه به غزنین فرستادند ، ولی او بین راه در گذشت . وی
آخرین امیر خاندان بویه بود .
صـفاریان261 -287
دولتی که به وسیله
یعقوب لیث و کمک برادرانش علی بن لیث و عمر بن لیث در
سیستان پا گرفت، اولین حکومت مستقل یا مستقل گونه اسلامی ایران بود. این حکومت قدرت طاهریان را، به رغم
میل خلیفه، از خراسان منقرض کرد و با خلع طاعت خلیفه و خروج بر او، قسمتی از ایران را تحت
تصرف خود درآورد. البته، بغداد به دوام آن حکومت راضی
نبود و وجود آن را هم به سختی تحمل می کرد. اما، در قلمرو بالنسبه وسیعی که ایشان به دست آوردند، مورد قبول
و حمایت اکثریت رعایا واقع گشتند .
بنیانگذار این دولت،
یعقوب بن لیث، مانند پدر و شاید اجدادش به طبقات محترفه (پیشه ور) منسوب بود. عنوان صفار (رویگر =
مسگر) که در حق وی و سلسله فرمانروایان خاندان
او معمول شد. در واقع انتساب او و برادرانش را به این حرفه نشان می دهد. معهذا، اینکه بعدها، موجب نسب نامه
ای که تبار لیث رویگر را به پادشاهان قدیم ایران می رساند
(که در مورد خاندان او در افواه افتاد) محبوبیت او و خاندانش را در آن ایام نزد اکثریت اهل سیستان نشان می دهد .
رویگرزاده سیستانی همراه برادرانش، عمرو و علی در جوانی عیار
پیشه شد. در اغتشاشات سیستان که منجر به برخورد عیاران شهر با خوارج ولایت گشت، با غلبه بر
رقیبان سیستان را تحت سلطه خویش در آورد (253 ه.ق. ).
چون خلیفه حاضر نشد حکومت او را بر خراسان تایید کند، یعقوب که خود را فرمانروای واقعی خراسان و تمام قلمرو
طاهریان می دانست، با خلیفه از در تهدید در آمد. بعد از
تسخیر مجدد فارس که تا آن زمان چند بار آنجا را به تصرف در آورده بود، از طریق خوزستان عازم فتح بغداد شد.
اما، در دیرالعاقول (نزدیک بغداد) از سپاه خلیفه شکست
خورد (262 ه.ق.) و به اهواز عقب نشینی کرد. معهذا، قبل از آنکه برای جبران این شکست و حمله مجدد به بغداد
آمادگی بیابد، در جندی شاپور بیمار شد و در همان جا نیز در گذشت ( شوال 265 ه.ق. ) .
بعد از وی، برادرش
عمرو از جانب سپاه سیستان به
امارت برداشته شد. وی بلافاصله به مصلحت وقت نسبت به خلیفه اظهار اطاعت کرد. خلیفه هم چون در آن ایام درگیر
قیام " صاحب الزنج " در نواحی بصره و عبادان ( آبادان ) بود، چاره ای جز آنکه
حکمرانی وی را در فارس، خراسان و سیستان به رسمیت
بشناسد نداشت. معهذا، چون قلبا از امارت صفاریان که مبنی بر خروج و خلع طاعت بود رضایت نداشت، چندی بعد حکومت
خراسان را به نام محمد بن طاهر امیر مخلوع سابق طاهری شد.
با آنکه چندی بعد خلیفه خراسان را که همچنان در تصرف عمرو بود همراه با فارس و کرمان به وی داد ( 275 ه.ق.
)، عمرو از خلیفه فرمانروایی ماوراء النهر را نیز طلب
کرد. البته، این منطقه سابقا جزو قلمرو طاهریان بود و در این ایام اسماعیل بن احمد سامانی در آنجام حکومت
داشت. خلیفه هم با بی میلی و با تشویق پنهانی اسماعیل به
مقاومت در مقابل صفار، در خواست او را اجابت کرد. در جنگی که بعد از دریافت فرمان خلیفه در حدود بلخ بین
او و سپاه سامانی در گرفت، عمرو مغلوب و گرفتار شد و سپاهش نیز منهزم گشت (ربیع الاول
287ه.ق.). عمرو را از بخارا به بغداد روانه کردند . خلیفه
او را به زندان فرستاد که او چندی بعد در همان زندان وفات یافت ( 289 ه.ق. )
با آنکه بعد از عمر،
نواده اش طاهربن محمد و برادرزادگانش لیث بن علی و محمدبن علی چند سالی ( 298-288 ه.ق.) سلطه
خاندان صفار را در سیستان حفظ کردند، سرانجام سامانیان
آن ولایت را به قلمرو خویش ملحق کردند. هر چند بعد از سامانیان هم سیستان چندی به قلمرو غزنویان الحاق
یافت، باز محبوبیت و نفوذ خاندان صفار که بر خاطره
فرمانروایی یعقوب مبتنی بود همچنان، ادامه داشت، حتی این محبوبیت قرنها بعد ( 885 ه.ق.) سیستان را نسبت به
فرمانروایی محلی امیران این خاندان علاقه مند نشان داد. در هنگامی که قرنها از انقراض
طاهریان و سامانیان و غزنویان و حتی خلفای عباسی می گذشت،
اخلاف لیث و فرزندان او در سیستان همچنان چیزی از حیثیت و قدرت و فرمانروایی اجداد خود را حفظ کرده بودند .
نقش صفاریان قدیم به
خصوص یعقوب، در احیای
فرهنگ زبان فارسی قابل ملاحظه بود. بر وفق روایت "تاریخ سیستان" اولین شعر رسمی که به زبان فارسی گفته شد به
تشویق و الزام یعقوب و به وسیله دبیر او محمد بن وصیف سکزی
( سیستانی ) سروده شد .
اسماعـیـلیـه
473 - 654
فرقه " اسماعیلیه " از فرق منشعب مذهب شیعه
است. ظهور این فرقه، نتیجه اختلاف در امامت اسماعیل با برادرش حضرت موسی بن جعفرالکاظم ( ع )
بوده است. اینان معتقد بودند که بعد از امام جعفر
صادق ( ع ) چون پسرش اسماعیل پیش از پدر در گذشته امامت محمد بن اسماعیل منتقل شده که سابع تام بوده و دور
هفت به او خاتمه یافته است .
در اعتقاد آنان، تاریخ بشر به چند دور تقسیم می
گردد و هر دور با پیامبری "ناطق" و امامی "اساس" آغاز می شود. ناطقان، همان
پیامبران اولوالعزم اند که تعداد آنان هفت نفر است و پس از
هر ناطقی، هفت امام روی کار می آیند. دوره هر پیامبری هزار سال است و چون دور او به سر رسد، پیامبر دیگری
با شریعتی نو ظهور می کند. این پیامیر شریعت پیشین را نسخ
می نماید. امام ( یا اساس یا وصی ) عالم به علم تاویل شریعت است .
از دیدگاه
اسماعیلیان، افراد بشر به دو گروه تقسیم می شوند: ویژگان یا نخبگانی که با طی مراحل مختلف به باطن شریعت دست می
یابند و دیگر، عالم یا اکثریت غیر اسماعیلی که فقط
قادر به درک مفاهیم ظاهری مذهب هستند. همچنین، سازمان مذهبی اسماعیلیان بر مراتب و درجات منظمی استوار بود که
از پایین به بالا، عبارت بودند از: مستجیب (تازه
وارد به گروه)، ماذون، داعی، حجت، باب و امام .
امامان در بعضی از دوره ها مستور و در بعضی دیگر آشکار
هستند. به اعتقاد اسماعیلیان، در دوره ستر (یاغیبت امام)
دعات موظف اند که ابلاغ امر کنند. در این دوره، فقط باب و نخبگان قادر به رویت امام هستند. آنان دوره ستر را
از دوره محمد اسماعیل تا قیام عبیدالله المهدی در قیروان می
دانند. معروفترین داعیان اسماعیلی در این دوره، ابو عبدالله حسن بن احمد زکرویه (معروف به ابوعبدالله شیعی) و
قداح بودند که خود اصل ایرانی داشتند .
در سال 297 ه.ق.
ابوعبدالله الشیعی بذر دعوت اسماعیلی را در میان قبایل کتامه (در شمال آفریقا) پراکند. وی عبید الله
المهدی را که در سجلماسه محبوس بود، آزاد کرد و بر
تخت دعوت اسماعیلیان نشاند. عبیدالله پس از استقرار در قیروان، مدعی خلافت و امامت اسلام شد. نام دعوت
اسماعیلیان به دلیل انتساب به حضرت فاطمه ( س )، دخت گرامی پیامبر اسلام ( ص ) ،" فاطمی
" خوانده شد. این دعوت، به سرعت در سراسر شمال آفریقا، یمن، بحرین، شام، فلسطین، و
ایران انتشار یافت .
در اندک مدتی خلافت شیعی اسماعیلی توانست با
خلافت عباسیان بغداد همپایی کند. حتی دریای مدیترانه را
برای اروپاییان ناامن سازد و بنادر فرانسه را غارت کند. همچنین، بندر " جنوا " را هم به تصرف خود
درآورد. جوهر سیسیلی در دوران المعزلدین الله ( 365 -341 ه.ق.) مصر را از تصرف اخشیریان در آورد و
" جامع الازهر " را که نامش از نام حضرت زهرای ازهر - علیها السلام - گرفته شده
است ، تاسیس کرد.
در دوران عزیز پنجمین خلیفه (385- 365 ه.ق. )
دولت فاطمی به اوج قدرت رسید و از اقیانوس اطلس تا
دریای سرخ، یمن، مکه و دمشق گسترش یافت. حتی، یکبار در موصل نام خلیفه فاطمی در خطبه ذکر شد و قدرت بغداد در
مقابل آن تحقیر گردید. داعیان اسماعیلی که از آغاز دعوت در
ایران بودند، در دیلمان و الموت و قهستان و دامغان و سیستان (که هنوز سنتهای باستانی و سنن و شعایر شیعی مذهبان
یا سابقه دارالهجره های خوارج را در اذهان داشت)
مورد پذیرش قرار گرفتند. معروفترین آنان، ابوحاتم رازی (متوفی به سال 322 ه.ق.) در منطقه دیلم و عبدالملک
کوکبی در گردکوه دامغان و اسحاق (ابو یعقوب سگزی) در ری و حسین بن مرورودی در خراسان بودند .
ابوحاتم رازی گروهی
از دیلمیان را از جمله
اسفار شیرویه، مردآویچ زیاری، یوسف ابی الساج (عامل ری) را به کیش خود آورد. محمد نخشبی کار مرورودی را در
خراسان دنبال کرد و بسیاری از رجال دولت سامانی دعوت او
را پذیرفتند. ولی در نتیجه دخالت سران نظامی، و لشکریان ترک تبار سامانی، بسیاری از اسماعیلیان و از جمله محمد
نخشبی به قتل رسیدند و همچنین، ابو یعقوب سگزی هم
به دست خلف ابن احمد صفاری (متوفی به سال 399 ه.ق.) کشته شد .
پس از سامانیان، قتل
و تعقیب اسماعیلیان به دست سلطان محمود غزنوی ادامه یافت و بسیاری از اسماعیلیان طالقان خراسان که از
ابو علی سیمجوری در مقابل محمود حمایت می کردند، به
قتل رسیدند و اسماعیلیان مولتان هند هم تبعید شدند. ولی، نه نتها این کشتارها و تعقیبها به فعالیت داعیان پرشور
اسماعیلی خاتمه نداد، بلکه دعوت آنان در سراسر قرون
چهارم و پنجم هجری ادامه یافت .
شاخصترین چهره مبلغان اسماعیلی در قرن پنجم، ناصر خسرو قبادیانی
بود. فعالیت او از آغاز عهد سلجوقی شروع شد تبلیغات ناصر خسرو در مازندران و خراسان باعث
گردید که فرقه خاصی از اسماعیلیان ، به نام " ناصریه "
در این نواحی پدید آید .
در ناحیه جبال نیز (در
همین اوان ) دعات دیگر
فاطمی سرگرم نشر دعوت بودند. نام آورترین آنان، عبدالملک عطاش و پسرش (احمد) بودند. احمد قبل از دستگیری و
مرگ دلخراش خود، به حسن بن علی بن محمد صباح (که به وسیله
امیر ضراب و بونجم سراج به کیش اسماعیلی در آمده بود) توصیه کرد که به مصر برود. حسن در سال 465 ه.ق. به مصر
رفت، ولی با وجود تلاش فراوان نتوانست با المستنصربالله
(هشتمین خلیفه فاطمی) ملاقات کند. وی پس از یک سال و نیم توقف در مصر، در سال 473 ه.ق. به ایران بازگشت .
حسن مدت ده سال نواحی
شمال و مرکز و شرق و غرب ایران را
برای بدست آوردن پایگاهی مناسب زیر پا گذاشت. سرانجام، در سال 483 ه.ق. با کمک قاضی حسین قاینی (حاکم سابق ترشیز) و
اسماعیلیان دیلم مکان مناسب را به دست آورد. وی
قلعه الموت را تصرف کرد. این قلعه در سال 246 ه.ق. به وسیله یکی از ملوک جستانی دیلم ساخته شده بود. حسن بعد
از تعمیر قلعه، آن را پایگاه دعوت جدید خود قرارداد 484 ه.ق.
قاضی حسین قاینی را به دعوت قهستان و خراسان فرستاد. وی با کمک اسماعیلیان قهستان قلعه باستانی "دره
" را، در 150 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و در مجاورت سیستان تصرف نمود .
تصرف
"الموت" در دیلم، "دره" در قهستان، دولت سلجوقی را متوجه خطر دعوت اسماعیلیان نمود و آنان
را به واکنش شدیدی وادار کرد. امیر یورونتاش در
الموت و قزل ساروغ با متحد سیستانی خود (بهاء الدوله) به حملاتی علیه اسماعیلیان دست یازیدند. اما، مقاومت
محصوران و مرگ ملکشاه عملیات را ناتمام گذاشت و همزمان با آن
ابو طاهر ارانی دیلمی نیز به زندگی وزیر سالخورده خراسان (خواجه نظامی الملک)خاتمه داد .
گویا تقدیر بر این
بود که دستار وزارت و تاج شاهی همزاد
یکدیگر باشند. اسماعیلیان با استفاده از فترت مرگ سلطان و وزیر دست به تصرف دژهای دیگری زدند و در سال 486
ه.ق. میان دو فرزند او، یعنی المصطفی لدین الله مشهور به نزار و المستعلی بالله احمد ،که هر
دو مدعی جانشینی پدر بودند، اختلاف افتاد. در
نتیجه اسماعیلیان به دو گروه "نزاری" و "مستعلوی" تقسیم شدند.اسماعیلیان ایران و شام به صورت رسمی
طرفدار "نزار" شدند. و اسماعیلیان مصر و بلاد مغرب، به امامت "مستعلی" معتقد
شدند. استقلال جنبش اسماعیلیان ایران و جدایی آن از مصر ، به دعوت نزاریان روح و شور جدیدی بخشید .
نزاریان در سال 489 ه.ق. قلعه " لمسر " را در الموت
تصرف و آن را تعمیر و نوسازی نمودند. فساد داخلی دولت سلجوقی و نظام اقطاعی آن، نیروی اسماعیلیان را
در الموت و قهستان به مثابه نیرویی نجات بخش
ساخته بود تا آنجا که منور سیمجوری (از بازماندگان خاندان کهن سیمجور) قلعه طبس مسینان را به علت دراز
دستی حاکم سلجوقی، به اسماعیلیان وگذار نمود و همانند او
عمید مسعود زورآبادی (رئیس منطقه تر شیز) از ستم ترکان به اسماعیلیان پناه برد. بعدها، تلاش فرزندان
علاءالدین مسعود زورآبادی برای احیای خطبه نه نام عباسیان،
نتیجه نبخشید و خطیب ترشیز به وسیله اسماعیلیان و هواخواهان خشمگین ایشان پاره پاره شد .
منطقه قهستان از
"دره" در جنوب، تا ترشیز در شمال، و از طبس
مسینان در شرق، تا طبس گیلکی در غرب، به تصرف اسماعیلیان درآمد. اسماعیلیان طبس گیلکی در پشت سر امیری از یک
خانواده قدیمی با سنتهای کهن مذهبی اسماعیلی قرار گرفتند
و در جدال فرزندان ملکشاه (بر کیارق و سنجر) به نفع برکیارق وارد کارزار شدند، که چندان هم موفق نبود. با محکم
شدن جای پای اسماعیلیان در الموت و قهستان، آنان آماده
پیشروی در نقاط دیگر و گسترش متصرفات خود شدند. در سال 493 ه.ق. قلعه "گردکوه "یا "گنبدان دژ
" در 15 کیلومتری ارتفاعات شمالی دامغان ، به وسیله رئیس مظفر مستوفی اصفهانی (حامی قدیمی
اسماعیلیان) فتح شد. در همین سال، قلعه شاه در اصفهان
به وسیله احمد بن عبدالملک عطاش تصرف شد .
اسماعیلیان قومس با تصرف قلاع " استوناوند "
و " اردهن " و " لاجوردی " ، در مسیر راه ری به خراسان ، این راه را به دست خود گرفتند و از
کاروانیان باج و خراج طلب کردند .
هجومهای پیاپی
سلجوقیان از ری، و آل باوند از طبرستان، بی نتیجه ماند و اسماعیلیان سرگرم پیشروی در مناطق همجوار بودند. در
اواخر قرن پنجم ه.ق. نفوذ اسماعیلیان قهستان به
روستاهای جنوبی منطقه بیهق رسید و از آنجا با تصرف دژهای نواحی دیگر در جنوب قومس، پیوستگی بیشتری با قلاع
خود در کناره راه ری به خراسان به دست آوردند. همچنین
در خوزستان و ارجان و شمنکوه ابهر ، دژهای دیگری به دست اسماعیلیان افتاد .
هوا خواهان
اسماعیلیان بیشتر صاحبان حرف و فقرای شهرها و رانده شدگان از روستاها بودند. صاحبان حرف قبلا
به وسیله اخوان الصفا (اسلاف فکری اسماعیلیان) سازمان
داده شده بودند، اما اسماعیلیان روحی تازه در آن دمیدند. اوضاع بعد اقتصادی روستاییان و مردم عادی (چنانکه
از لابه لای آثار مورخان و علما و ادبا مانند غزالی و سنایی
مشهود است) در این گرایش بسیار موثر بود. نفوذ اسماعیلیان تا جایی رسید که به خوابگاه سنجر نیز راه
یافتند و خنجری بر بستر او فرو کردند. شهرت جانبازی اسماعیلیان و وفاداری آنان به حسن صباح،
هاله ای افسانه ای در پیرامون آن ایجاد کرده بود.
قلمرو اسماعیلیان در قهستان، وسیعتر از قلمروشان در رود بار و آنان دارای رئیس واحدی بودند که بعدها
"محتشم" خوانده می شد. قلاع اسماعیلی در عین استقلال داخلی همگی از الموت اطاعت می کردند .
در اواخر سال 518
ه.ق. حسن صباح، کیا بزرگ امید
رودباری را جانشین خود ساخت و او را به مشاوره با چند نفر از بزرگان اسماعیلی وصیت کرد و خود در گذشت. مرگ حسن
صباح دشمنان اسماعیلیان را برانگیخت و الموت و
قهستان بار دیگر مورد هجوم سلجوقیان و طبرستانیها و سیستانیها قرار گرفت. در این راستا تب اسماعیلی کشی
بسیاری از مردم عادی شهرها را نابود ساخت. لیاقت وکاردانی کیابزرگ امید، آرزوی برانداختن
اسماعیلیان را نقش بر آب کرد و به زودی اسماعیلیان
نزاری بر "بانیاس" و "قدموس" و "مصیاف" در شام مسلط
شدند. آنان در ناحیه دیلم، ابو
هاشم زیدی را آتش زدند و شورش شیعیان زیدی را سرکوب کردند. همچنین قلاع "تکام جان" و
"مرکلیم" و "جاکل" را در اشکور دیلم تصرف کردند. قدرت
اسماعیلیان در انجام کشتارهای
فردی به جایی رسید که "المسترشد" خلیفه عباسی نیز از کارد آنان جان سالم به در نبرد. کیا بزرگ امید در سال
521 ه.ق. در گذشت و محمد (فرزند او) جانشین وی شد. در
دوران محمد نیز، حملات سلجوقیان ادامه یافت. در این راستا، حاکم ری اسپهبد علی بن شهریار باوندی حملات
متعددی به رودبار الموت نمودند، تا آنجا که از سر انسانها مناره ساختند و در قهستان برادران
سنجر بسیاری از روستاها را به خرابه تبدیل کردند.
در پی آن، اسماعیلیان هم حاکم ری و فرزند اسپهبد باوندی را به قتل رساندند.
وقایع نگاران از گذشت
و جوانمردی محمد در پناه دادن به دشمن یاد کرده و آن را
ستوده اند . وی در سال 557 ه.ق. در گذشت و حسن فرزند وی به جای او نشست. منابع اسماعیلی حسن را فرزندزاده امام
اسماعیلی، نزار مستنصر، دانسته اند که در خانه محمد و در
لباس فرزند و بر سر میراث امامت نشسته است. در سالهای آخر حکومت محمد کیا بزرگ امید در میان جوانان جنبشی
برای بازگشت به دوران ساده زیستی حسن صباح و احیای شکوه و عظمت آن زمان پدید آمد. بسیاری از
آنان بر اساس اندیشه های عرفانی و التقاطی خواهان آن
بودند که کسانی که باطن شریعت را درک نکرده اند، از تحمل رنج ظاهر شریعت راحت گردند و قیدوبندهای آن
برداشته شود. البته این خواسته ها و ابراز آنها، به وسیله محمد سرکوب شد. اما با مرگ وی
بسیاری از فراریان و تبعیدیان به الموت بازگشتند و دو
سال بعد، یعنی در رمضان سال 559 ه.ق. در الموت و قهستان در معنای نمادی و به شیوه اسماعیلی "عید
قیامت" بر پا شد. همچنین، به فرمان وی بندهای شریعت از گردن مومنین اسماعیلی برداشته شد و آنان
در اعمال خود آزاد شدند .
لیکن این امر مشکلات
بسیاری برای حسن برانگیخت و بسیاری از معتقدان به شریعت اسماعیلی راه هجرت در پیش گرفتند. حسن نیز ،
یک سال و نیم بعد به دست برادرزنش که از
هواداران شریعت بود . به قتل رسید .
پس از وی محمد ( فرزند او ) که مردی فاضل و درس خوانده بود و
ازحکمت و فلسفه اطلاعات کافی داشت ، به فرمانروایی رسید . از
معاصران معروف وی ، امام فخر رازی بوده است .
اسماعیلیان برای جذب
امام فخررازی، یکی از فداییان را به ری فرستادند که بعد از آن روابط امام و اسماعیلیان حسنه شد. بنابر
قولی، او برهان قاطع ( کارد ) را در آستین
اسماعیلیان دیده بود. در دوران وی، حملات انر (یکی از امرای سلجوقی) ادامه یافت و اسماعیلیان با ساختن دژی در مقابل شهر
قزوین، این شهر را بیش از پیش مورد تهدید قرار
دادند. در شام، نزاریان از مبارزه صلاح الدین ایوبی با صلیبیان سود جستند و به تحکیم مواضع خود پرداختند. در
اواخر دوره حکومت محمد ( 586 ه.ق. به بعد ) دولت غوریان، که در خراسان جانشین دوات سلجوقی می
دانست، قهستان را مورد حملات مکرر قرار داد. دراین
حملات، قهستان به طوری ویران شد که در خراسان و کرمان ضرب المثل گردید. در شمال و مرکز ایران دولت خوارزمشاهی
به جای دولت سلجوقی وارد عمل شد و خود را مدافع مردم
می پنداشت. ولی، هنوز شهرت موحش اسماعیلیان در کشتن افراد در اذهان وجود داشت و اسماعیلیان از حربه قتل فردی
استفاده می کردند. مشهورترین فردی که در این دوره به
قتل رسید، اتابک محمد قزل ارسلان ایلد گز بود که در سال 587 ه.ق. در حوالی همدان به دست سه فدایی قهستان، به تلافی
حملات او به اسماعیلیان کشته شد .
با مرگ محمد در سال
607 ه.ق. فرزند وی جلال الدین حسن "نومسلمان" جانشین او شد. دوران جلال الدین حسن دوره توقف
آرمانگرایی اسماعیلیان بود. ساده زیستی اولیه جای خود را به اشرافیتی جدید داده بود. او می خواست
از مواهب به دست آمده سود جوید و در کنار همسایگان
خود با آرامش زندگی کند .
وی بر خلاف اسلافش، از عقاید خود دست برداشت و این موضوع را به سلاطین و خلیفه
بغداد (الناصرالدین الله) اعلام کرد. قدرتمندان و
سلاطینی که هیچ گاه نتوانسته بودند اسماعیلیان را به زور شمشیر رام سازند، با شادمانی از این سیاست درهای
باز استقلال کردند و حقوق وی را بر قلمروش به رسمیت
شناختند و موکب مادر حسن در سفر حج، با استقبال رسمی بغداد بدرقه شد. در الموت، حسن به علمای سختیگر اهل سنت
اجازه داد که کتابخانه الموت را مورد بررسی قرار دهند و
تمامی کتابهایی را که نمی پسندند، نابود سازند. اصلاحات و تغییرات وی در تمام مناطق اسماعیلی، با مخالفتی رو
به رو نشد، زیرا در تعالیم اسماعیلی قدرت و علم
امام محور تمام امور به شمار می رفت. حسن در غرب ایران محور حل و فصل امور گردید و در کشاکش اتابک از بک با
منگلی، نقش موثری ایفا کرد. پس از شکست منگلی ، ابهر و زنجان
سهم حسن شد .
سرانجام وی در سال
618 ه.ق. در گذشت و محمد سوم یا علاء
الدین محمد فرمانروا و امام اسماعیلی الموت شد . فرمانروایی وی مصادف با حمله مغول و برافتادن دولت
خوارزمشاهی بود. پس از قتل عام مردم شهرهای خراسان به دست مغولها بازماندگان این توفان بنیاد
بر افکن به مناطق امن اسماعیلی نشین به ویژه قهستان
روی آوردند. اسماعیلیان در این زمان عاقلانه با مغول از در مسالمت وارد شدند. معروفترین این مهمانان، خواجه
نصیر الدین طوسی بود که در محیط امن قهستان فرصت
تالیفات زیادی یافت. وی از جمله کتاب " اخلاق ناصری " و کتاب "رساله معینیه " را به نام محتشم قهستان
(ناصرالدین محتشم قهستان) تالیف کرد. محتشمان قهستان، به
ویژه محتشم شهاب الدین ابومنصور قهستان، به طوری در پذیرائی از مهمانان بدون تبعیض پیش رفتند که از الموت
آنان را متهم به اسراف کردند و جانشینی برای محتشم شهاب
فرستادند .
در منازعه خلافت
بغداد با خوارزمشاهیان، فرمانروای اسماعیلی
الموت، جانب خلافت بغداد را گرفت و با استفاده از ضعف آن، دامغان و نواحی غرب را هم تصرف کرد. سپس، ماموران
وی در دستگاه باقیمانده خوارزمشاهیان نفوذ
کردند و گروهی فدایی به خدمت وزیر جلال الدین خوارزمشاه - شرف الدین فخر الدین علی - گماشته شدند. بعدها،
حضور این عده آشکار شد و زنده زنده در آتش سوزانده شدند در
حالی که تا لحظه آخر فریاد "زنده باد علاء الدین" بر می کشیدند.
مرگ جلال الدین
خوارزمشاه به اسماعیلیان این امید تازه را داد که شاید بتوانند از یاس مردم برای گرایش به خود
استفاده کنند. همچنین پیشبینی های اسماعیلیان نیز برای
تصرف تمام مناطق جنوب دریای مازندران و چین و هند به حقیقت نپیوست و هلاکو به تشویق قاضی القضات شمس الدین
قزوینی برای نابودی اسماعیلیان عازم ایران شد. علاء الدین
به خلیفه بغداد پیغام داد : "اولین آماج من هستم، چون از من بگذرد تو دانی و او. در این بین، علاء الدین
در توطئه ای به قتل رسید که فرزند وی یعنی رکن الدین به
دست داشتن در آن متهم شد.
در سال 653 ه.ق. رکن
الدین خورشاه فرمانروای
الموت شد. وی نمایندگانی به نزد مغولان و همسایگان فرستاد ولی هولاکو به کمتر از تسلیم محض قانع نبود.
اشراف اسماعیلی هم خواهان تسلیم بودند. اما، جامعه اسماعیلی
و به ویژه جوانان، آرزوی جانبازی داشتند. سرانجام، روسای گرد کوه و قهستان تسلیم مغول شدند. ولی در داخل
دژها (از جمله گرد کوه و تون و طبس مسینان) وضع به گونه
دیگر بود. ساکنان دژ قهرمانانه دفاع کردند. مقاومت گرد کوه را بیماری وبا در هم شکست و بقیه افراد پس از
آخرین نبرد، تا پای جان مقاومت کردند. سرانجام، شکست خوردند
و دژ متصرف و با خاک یکسان گردید. همچنین ، بقیه ساکنان آن قتل عام یا تبعید شدند .
تلاش اسماعیلیان نیز
بعد از آرامش حملات مغول برای تسلط دوباره بر الموت
و قهستان بی نتیجه ماند و حکومت خداوند محمد نو دولت ،سرانجام نیافت .
بقایای اسماعیلیان به
طور گمنام در لفافه تصوف به زندگی ادامه دادند ، تا
آنکه در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه، دوباره ظاهر شدند.
غـزنویان
دولت غزنوی معروف به دولت آل ناصر یا دولت آل
ناصرالدین، یک دولت فارسی زبان نظامی اسلامی بود. این دولت
خاستگاه نژادی و پایگاه ملی خواست نداشت، اما در مدت اعتلاء - از اواسط قرن چهارم تا اواسط قرن پنجم هجری - غالبا
به عنوان مروج و ناشر اسلام مورد توجه وتایید
خلافت بغداد بود. بنیانگذار این دولت ناصر الدین سبکتکین بن قرابجکم، داماد و مملوک البتکین حاجب، معروف به
سپهسالار، بود که خود او نیز از غلامان ترک سابق
سامانیان محسوب می شد. البته، بعدها نسب نامه ای ظاهرا" مجعول، تبار وی را به پیروز پسریزد گرد سوم ساسانی
رساند.
تسخیر غزنه (غزنین ، غزنی) و استخلاص آن از دست امرای محلی به
وسیله او انجام شد. بدین گونه، این منطقه اسما به قلمرو سامانیان الحاق یافت. اما، به دنبال
رویدادهایی که البتکین را از دربار بخارا و ارتباط
با سامانیان دور ساخت، غزنه مرکز حکومت مستقل البتکین واقع شد و ارتباط آن با مرکز حکومت و دیوان سامانیان
قطع گشت . سالها بعد، وقتی این تختگاه کوچک تحت فرمانروایی
ناصر الدین سبکتکین - داماد البتکین - در آمد، زمانی به عنوان یک مرکز جهاد اسلامی، پایگاه " غزوات
" سبکتکین و اولاد او در اراضی سند و هند گشت. با این عنوان، فرمانروایان غزنه یا لااقل تعدادی از
آنان که در دوره اعتلای دولت آل ناصر در نشر فتوحات
اسلامی در نواحی شرقی آن ولایت توفیق بیشتری به دست آوردند، و بدین سبب، بسط و توسعه قلمرو آنان در هر دو
جانب شرق و غرب، امکان و سرعت بیشتر یافت. این دولت در
حاشیه جنوب شرقی قلمرو سامانیان و در نواحی کوهستانی شرق افغانستان کنونی، در اثر مساعی سبکتکین، به تدریج
به صورت یک حکومت مستقل و موروثی و پایدار درآمدر(حدود
سال 367 ه.ق). این حکومت در اندک زمان و به خصوص در دوران امارت پسر او - محمد بن سبکتکین - وارث تمام بخش
ماوراء النهر (در جانب چپ جیحون) از قلمرو سامانیان
شد، هم تمام بخش ماوراء النهر (در جانب راست جیحون) به ایلک خانیان ترکستان رسید، با این حال این دولت، در
مجموع بیش از پنچاه سال یا قدری بیشتر ( 432- 382
ه.ق. ) در حوادث تاریخ ایران منشاء تاثیر مرئی و بلا واسطه باقی نماند. در پایان این مدت که منجر به ظهور
سلاجقه و انتزاع بخش عمده خراسان از غزنویان گردید،
فرمانروایی آل ناصر در غزنه در دوره دوم خودر(432 - 552 ه.ق.) تقریبا به افغانستان کنونی و قسمتی از نواحی سند و
پنجاب منحصر ماند. از این تاریخ (432
ه.ق.) تا زمانی که
فرمانروایی این سلسله در غزنه ( 552 ه.ق. ) رسید، ارتباط آنان با تاریخ ایران تقریبا به نقش ایشان در ترویج
شعر و ادب فارسی در قلمرو خویش و در نشر و نقل فرهنگ و
رسوم ایرانی اسلامی در آن نواحی محدود شد.
در دوره بالنسبه کوتاه اعتلای این سلسله که در واقع
شامل فرمانروایی محمود بن سبکتکین ملقب به یمین الدوله و
مسعود بن محمود ملقب به شهاب الدوله ( 421 تا 432 ه.ق.) می شد، غیر از افغانستان کنونی، قلمرو آنان در
ایران شامل خراسان، سیستان، گرگان، قومس و حتی ری و نواحی مجاور تا حدود اصفهان و در خارج از
ایران و افغانستان کنونی، شامل خوارزم (خیوه،
ترکمنستان)، چغانیان (در بخش علیای جیحون) جوزجانان، مرو، بلخ، مروالرود و هرات، و همچنین دره سند و قسمتی
از نواحی شرق و شمال شرقی هند ( پنجاب و مولتان ) می شد.
با آنکه تمام آنچه در
طول زمان، طی جنگها مکرر محمود و پسرش مسعود و پدر
محمود، سبکتکین ، در سرزمین هند عاید این فرمانروایان گشت، این سرزمین به قلمرو آنان ملحق نشد. ذکر نام
تعدادی از نواحی مفتوحه آنان در ماوراء سند، وسعت حوزه،
فعالیت نظامی و جهادی آنان را قابل ملاحظه نشان می دهد، که از آن جمله لاهور (پنجاب)، قنوج (جنوب غربی
دهلی)، ویهند (ساحل چب سند)، ماتوره (شمال غربی اگره)، هانسی (شمال غربی هند)، بهاطیه (سند
سفلی)، کالنجر (جنوب غربی الله آباد)، گوالیار (جنوب
اگره)، نهرواله (گجرات)، سومنات (در گجرات)، باری (ساحل شرقی گنگ)، ناردین (در مغرب رود جیلم) و تانسیر (در
شمال دهلی) را می توان یادکرد. از این میان، لااقل
فتح پنجاب یک تختگاه تازه در لاهور به آنان داد که چندی، به خصوص در غلبه غوریان بر غزنه، آخرین تختگاه
فرمانروایی ایشان گشت. در داخل ایران و افغانستان کنونی هم
ذکر تعدادی از شهرهای که با حوادث دوران فرمانروایی آنان مربوط می شد، تصوری از حدود قلمرو ایشان را در مدت
اعتلای آنان به دست می دهد. از آن جمله است: غزنه، گردیز،
پروان، کابل، بست، قصدار، غور، زمین داور، پوشنگ، هرات، گنج رستاق، بلخ، ترمذ، مروالرود، مرو، طوس، نیشابور،
بیهق، سرخس، باورد، نسا، استوار (قوچان)، دهستان،
گرگان، طبرستان، ری و اصفهان.
چنانکه در تاریخ
بیهقی از زبان حره ختلی -
خواهر محمود - و از زبان مسعود پسر وی نقل شده است، پادشاهان این سلسله از تمام این گستره واقع در داخل و
خارج ایران و افغانستان کنونی، " غزنه " را اصل بلاد و دیگر نواحی را فرع می شمردند. سبب اینکه
آنان را غزنویان خوانده اند نیز، تا حدی از همین
روست. به هر حال، این مساله ارتباط قلبی آنان را با این پایتخت دیرین خود نشان می دهد.
در بین کسانی از این
سلسله که در دوره دوم فرمانروایی قوم ،در
تاریخ ایران به سبب تشویق یا ارتباط با اهل ادب شهرت یافته اند، نام ظهیر الدوله ابراهیم ( 492 -450 ه.ق. )،
علاءالدوله مسعود سوم ( 508 - 492 ه.ق. ) و یمین الدوله
بهرامشاه (547 - 512 ه.ق.) در خور ذکر است. شاعران و نویسندگانی هم، مانند مسعود سعد سلمان ر(فات
515ه.ق.)، ابوالفرج رونی( وفات 525 ه.ق.) و ابوالمعالی
نصراله منشی (وفات 555 ه.ق.) نام آنان را در آثار خود مخلد ساخته اند.
عنوان سلطان که در
مورد یمین الدوله محمود مشهور به خلف بن احمد صفاری و از روی تملق در حق وی به کار رفت و جنبه
رسمی نداشت، بعد از وی به پسرش شهاب الدوله مسعود
اول نیز رسید. از پادشاهان دوره دوم این سلسله که قسمت عمده قلمرو گذشته از آنان انتزاع شده بود، غالبا ظهیر
الدوله ابراهیم و یمین الدوله بهرامشاه در استعمال
این عنوان اصرار بیشتر داشته اند.
غزنویان قدرت و حیثیت خود را در دوره اعتلاء ، مدیون سرعت
تعرض در جنگهای نظامی و قدرت تحرک فوق العاده ارتش خویش
بودند. غنایمی هم که از این جنگها عاید سلطان و سردارانش می شد، مایه اصلی حیات این ارتش بودند از این رو ،
به مجرد آنکه این جنگها متوقف شد، ارتش متزلزل، و دولت دچار
انحطاط گشت . البته ، این جنگها که سلطان را به عنوان " غازی " مورد تقدیر خلیفه بغداد می ساخت، تقریبا
هرگز در قلمرو خود وی موجب بسط رفاه و آسایش خلق نمی شد.
استمرار این جنگها را - که تنها در عهد سلطان محمود بیش از هفده بار لشکر کشی به دیار هند انجام شد - مایه
ناخر سندی عامه و ضعف بنیه مالی دولت می ساخت. از جمله تحمیل مالیاتهای سنگین و بی هنگام که
برای تجهیز ارتش در نزد سلطان لازم می نمود و خالی
شدن روستاها به سبب گردآوردن سپاه که بالمآل منجر به خرابی مزارع و بروز قحطیها و گرانیهای اجتناب ناپذیر می
شد. اما، خلیفه که این اقدامات را می ستود و شاعران
دربار که با تملق و تحسین مبالغه آمیز از آنها یاد می کردند، البته نتایج و تبعات نهایی آنها را ، که در هنگام
اغتشاش ترکمانان سلجوقی در خراسان به تسلیم و رضای
بیشترینه مردم به ورود این قوای مهاجم منجر شد ، نمی توانستند پیش بینی کنند.
تشکلیلات اداری
وسازمان دیوان و درگاه غزنویان که پاد شاهان نخستین و وزیران و دبیران آنان غالبا" پرورش
یافته نظام دولت سامانیان بودند ، در واقع ادامه سازمانهای
دیوان ودرگاه آل سامان در بخارا بود . علاقه به ترویج زبان فارس و تشویق و حمایت شعرا و نویسندگان عصر هم ،هر
چند در عهد محمود و مسعود اول خالی از اغراض سیاسی
و تبلیغاتی نبود ، باز تا حدی ادامه رسم و آیین مشابه در درگاه سامانیان بود . از فتح غزنین به وسیله
البتکین (344 ه.ق. )، که آغاز پیدایش دولت غزنه بود ، تا خاتمه سلطنت خسرو ملک در لاهور ( 583
ه.ق.)، که دولت غزنویان پایان یافت ، مدت
فرمانروایی این سلسله در ایران و خارج از ایران - روی هم رفته - نزدیک دویست و چهل سال طول کشید . دوره کوتاه
فرمانروایی البتکین و اخلاف او را هم که در نهایت به فرمانروایی مستقل سبکتکین در غزنه منجر
گشت ، با آنکه به آل ناصر ارتباط نداشت ، جزو دوره ای
که در طی آن غزنین به عنوان یک تختگاه مستقل در عرصه تاریخ خراسان و ایران ظاهر شد ، باید محسوب کرد.
سامانـیان
سامانیان نزدیک صد
سال ( از 287تا 389 ه.ق.)
در قسمتی از ایران کنونی با بخش عمده ای از افغانستان و آسیای میانه فرمانروایی کردند. قلمرو این حکومت ،
تقریبا" تمام حوزه انتشار زبان فارسی را در بر می گرفت. البته به استثنای آنچه در آن مدت در
تصرف آل بویه ، آل زیار و برخی سلاله های حاکم در
نواحی غربی سواحل خزر و در آذربایجان و حدود اران ( آنچه امروز جمهوری آذربایجان خوانده می شود ) واقع بود
. این قلمرو وسیع ، در ایران کنونی شامل خراسان ، سیستان ، کرمان ، در بعضی اوقات نواحی
گرگان ، طبرستان ( مازندران ) ، ری ، قزوین و زنجان نیز می شد.
ذکر نام شهرهایی که در این حوزه و در خارج از آن به مناسبت رویدادهای مربوط به فرمانروایی این سلسله در
تاریخها آمده است، تصوری از قسمت قابل ملاحظه
قلمرو این دولت مستقل ایرانی را در قسمتی از قرون نخستین اسلامی به دست می دهد. از جمله است: اسبیجات (در
مشرق سیحون) ، چاچ (تاشکند) ، کش و نخشب (شمال شرقی جیحون)، گرگانج (جرجانیه، خیوه در جانب
غربی جیحون)، کاث، خوارزم (در جانب شرقی جیحون)،
طراز(طلاس )، بخارا. سمرقند، اشروسنه (مشرق سمرقند)، فرغانه (شمال شرقی سمرقند)، چغانیان (جیحون علیا)، بلخ،
ترمذ، مرو، مروالرود، هرات، بادغیس، گنج رستاق،
سیستان، قهستان، کرمان، باورد (ابیورد)، نسا، خوجان (قوچان ، استوار)، طوس، نیشابور، قومس، بیهق، گرگان،
آمل، ساری، چالوس، ری، قزوین و زنجان. حکومت بر حوزه ای
بدین وسعت که در سراسر آن زبان فارسی دری یا لهجه های ایرانی تکلم می شد. همچنین، فرهنگ و تمدن و سنتهای
ایرانی در تمام آن رایج و متداول و مقبول بود . طبعا" وظیفه حمایت از فرهنگ ایرانی را که
لازمه حمایت از مردم تمام این نواحی بود ، بر عهده اهتمام این قرار می داد. اما ، اینکه فرمانروایان این
سلسله یا اخلاف آنان نسب خود را به
بهرام چوبین، سردار معروف ساسانیان می رسانیدند (هر چند صحت آن محل بحث است)، حاکی از توجه آنان به وظیفه
حفظ و نشر میراث سنتهای ایرانی است. به هر حال، جد بزرگ
فرمانروایان این سلاله که نام ایشان منسوب به عنوان اوست ، از دهقانان بلخ و از بقایای خاندانهای بزرگ
ایرانی در خراسان و ماورالنهر بود. وی به علت انتساب علاقه به ملک بالنسبه وسیعی در نواحی
بلخ - به نام سامان - مشهور به
" سامان
خداه" بود. از زمانی که اسلام آورد، ( در اوایل خلافت عباسیان ) مورد حمایت و علاقه امرای خراسان و تایید دستگاه خلافت
بغداد واقع شد . آن هم ، به سبب فرزندان و نوادگانش بود که در کار ضبط خراج و امنیت بلاد ،به
حاکم اسلامی خراسان کمکهای قابل ملاحظه ای کردند .
چنانکه مامون در مدت اقامت در خراسان و بعد از آن، چندتن از آنان را که از اولاد اسد بن سامان خداه بودند ،
در سمرقند و فرغانه و چاچ و هرات حکومت داد ( 204 ه.ق.) .
بعدها در عهد فرمانروایی طاهریان نیز در خراسان ، اخلاف اسد و به خصوص فرزندان احمد بن اسد ، همچنان نیابت
حکومت آل طاهر را در بعضی از نواحی ماوراءالنهر حفظ
کردند .
مقارن عهد قیام یعقوب
لیث و برادرش عمرولیث صفاری، ماوراء النهر به
نیابت از طاهریان در دو تن از نوادگان اسد بن سامان خداه بود یعنی نصربن احمد ( 261ه.ق.) و برادرش اسماعیل بن
احمد ( 271 ه.ق.) . این دو بلاد واسطه از جانب طاهریان و مع
الواسطه از جانب خلیفه بغداد، ولایت ماوراء النهر را اداره می کردند. وقتی خلیفه به درخواست و اصرار
عمرولیث صفار ( که خود را وارث و صاحب قلمرو طاهریان می دانست)، ماوراء النهر را هم که در عهد
طاهریان اسما جزو حوزء حکومت آن سلاله محسوب می شد به
صفار سیستان داد، پنهانی اسماعیل بن احمد را که بعد از برادرش نصربن احمد فرمانروای مستقل تمام ماوراء
النهر به شمار می آمد نیز به مقاومت در مقابل عمرولیث که
خلیفه مایل به تحکیم قدرت او در خراسان و ماوراء انهر نبود تشویق کرد . لاجرم بین صفار و امیر سامانی کشمکش
در گرفت و در جنگی کوتاه که در حوالی بلخ بین فریقین روی داد عمرو لیث مغلوب و اسیر شد .
خلیفه هم حوزه امارت طاهریان را در خراسان که بعد از
انقراض آنان به دست صفاریان افتاده بود ، به قلمرو سامانیان الحاق کرد. از آن پس ، اسماعیل بن احمد و اخلاف
او با حفظ امارت ماوراء النهر ، امیر خراسان نیز خوانده
شدند ( 287ه.ق.) .
از آن پس ، نه تن از
سامانیان ، که شامل اسماعیل بن احمد
و اعقاب او می شد ، به عنوان امیران خراسان در ماوراء النهر و سراسر نواحی شرقی ایران سلطنت کردند .
همچنین ، در نواحی شرقی ماوراء النهر هم تا ماورای سیحون به بسط و توسعه فتوحات و نشر قلمرو
اسلام در نواحی ترک نشین غیر مسلمان آن نواحی
پرداختند . با آنکه تختگاه آنان تا پایان امارت همچنان در بخارا باقی ماند ، فرمانروایی آنان در تمام ماوراء
النهر و خراسان ، نقش آنان را در رویدادهای عمده تاریخ
ایران قابل ملاحظه ساخت. سامانیان، در اوایل دولت خویش با علویان طبرستان و در اواخر آن، با آل بویه در
گیریهایی پیدا کردند. این در گیریها در هر دو مورد ایشان
را پشتیبان دستگاه خلافت و مدافع مذهب تسنن نشان داد و محبوب متشرعه و رعایای سنی این بلاد ساخت. نام و لقب نه
تن از پادشاهان این سلسله با توالی و مدت امارتشان
، از این قرار است :
1 ) اسماعیل بن
احمد ، امیر ماضی (295
- 279ه.ق.)
2 ) احمد بن
اسماعیل ، امیر شهید ( 301 - 259 ه.ق)
3 ) نصربن احمد
، امیر سعید ( 331 - 301 ه.ق.)
4 ) نوح بن نصر ، امیر حمید ( 343 - 331 ه.ق.)
5 ) عبد الملک
بن نوح ، امیر رشید ( 350 -
343 ه.ق.)
6 ) منصوربن
نوح ، امیر سدید ( 365 - 350 ه.ق.)
7 ) نوح بن منصور ، امیر رضی ( 387 - 365 ه.ق.)
8 ) منصور بن
نوح ( 389 - 387 ه.ق.)
9 ) عبدالملک
بن نوح ( 389 - 389 ه.ق.)
ظهور نشانه های
انحطاط در دولت سامانیان، با
غلبه غلامان ترک برکارها و سلطه آنان بر مناصب نظامی در درگاه ایشان آغاز شد. شورشهایی که در دربار بخارا
به وجود آمد و تا حدی ناشی از برخورد بین اهل سپاه و اهل
دیوان بود، این انحطاط را تسریع کرد. انقلابات خراسان که از ناسازگاری امرای ترک با یکدیگر و با سیاست تمرکز
دیوان بخارا و امیر سامانی نشاًت می گرفت، خراسان را
به تدریج از سلطه سامانیان خارج کرد و ماوراء النهر را نیز دچار تزلزل ساخت. سرانجام، ماوراء النهر هم با
تحریکات مدعیان، مورد تجاوز ایلک خانیان ترک واقع شد. در طی حوادث، قلمرو سامانیان بین ایلک
خانیان و غزنویان تقسیم شد. با کشته شدن امیر
ابراهیم بن نوح ( 395 ه.ق.) معروف به امیر منتصر که
آخرین مدعی امارت آن سامان و آخرین
مبارز جدی برای احیای آن بود دولت سامانیان پایان یافت. دولت سامانیان با ادامهً سیاست طاهریان در اظهار تبعیت
اسمی و تادیه خراج نسبت به خلیفه، موفق شد هم موضع خود
را در نظر عامه مسلمین قلمرو خویش مشروع و مقبول سازد و هم در عین وفاداری به سنتهای اسلامی، در احیای
ماثر و حفظ مواریث قومی و باستانی ایران، (تا حدی که با ظواهر سنن اسلامی معارض نباشد)
اهتمام قابل ملاحظه و موفق به جای آرد.بدین گونه مروج و
محیی زبان فارسی و فرهنگ ایرانی هم، در مقابل دشواریهایی که در این کار وجود داشت، بود. حتی تعدادی از شاعران و
نویسندگان بزرگ ایران اسلامی تحت حمایت آنان قرار
گرفتند. تعدادی از ایشان نیز، بعضی آثار خود را به تشویق آنان به وجود آوردند یا به آنان هدیه کردند.
رفتار آنان با علماء، به خصوص مبنی بر رعایت حرمت وتحکیم بود. همچنین از بعضی امیران این خاندان
نیز اشعار فارسی به جای مانده است. گشتاسپنامه
دقیقی در عهد دولت ایشان در خراسان به رشته نظم کشیده شد. و فردوسی طوسی بعدها بر اساس گشتاسپنامه دقیقی ،
شاهنامه خود به پایان برد .
آل زیار
" زیاریان " و
" بوییان
" دوخانواده
ایرانی از نواحی مازندران و گیلان بودند که توانستند به حکومت ایران برسند .
در واقع، بعد از
حکومت نیمه مستقل طاهریان و پس از صفاریان و در ایام امارت امری سامانی در ماوراءالنهر، خانواده
های از مازندران و سپس گیلان توانستند بر قسمت
عمده ایران غربی ، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط یابند .
حکومت این خانواده ها
به دو نام مشخص و دو دوره پی در پی در تاریخ شهرت یافته : زیاریان (آل زیار ) و دیلمیان (بوییان ،
آل زیار ) .
آل زیار
سرزمینهای طبرستان و
دیلم که در قسمت شمالی البرز و در پناه کوهها و دره های صعب العبور و جنگلهای انبوه قرار دارد ، از
قدیم الایام ( حتی پیش از اسلام ) حاکمیت خود را حفظ
کرده بود ، چنانکه زمان انوشیروان ( خسرو اول 579 - 531 م. ) تا مدتها این ولایت یک نوع حکومت خود مختار داشت .
بعد از فتوحات
مسلمانان در اکناف ایران ( با
اینکه تا اقصی نقاط خراسان تحت نفوذ اعراب مسلمان در آمد ) باز هم طبرستان و دیلمان از حملات آنان محفوظ ماند.
خاندانهای قدیم آن ولایت ، مانند اسپهبدان و
قارنیان و خانواده جستان ( حدود رودبار و منجیل ) همچنان به آداب و رسوم خود زندگی می کردند . همچنین ،
بسیاری مذهب خود را نیز حفظ کردند ، تا روزگاری که گروههای
از عراب طرفدار خاندان حضرت علی ( ع ) و شیعیان زیدیه به آن نواحی پناه بردند و مورد حمایت همان خانواده ها
قرار گرفتند . چنانکه وقتی " داعی کبیر " حسن بن
زید در آن نواحی سکنی گزید ، جمعی کثیر از مردم طبرستان و گیلان به طرفداری او برخاستند . همچنین در جنگهایی که
میان او و یعقوب لیث صفاری رخ داد ، مردم گیلان از او
حمایت بی دریغ نمودند .
آل جستان در روزگاری
که سامانیان بر طبرستان تسلط
یافتند ، اغلب به داعیان زیدیه مانند ناصر کبیر ( 287 تا 301 ه.ق) همراهی و یاری می نمودند. بعد از آن، رجال صاحب
نفوذ ولایت با زیدیه همراهی داشتند، که از آن جمع میتوان
از " ماکان " پسر کاکی و " اسفار " پسر شیرویه و " مرد
آویج
" پسر
زیار نام برد. سامانیان، توسعه قسمت غربی ممالک خود را تا حدود کرمان و گرگان و ری امتداد داده بودند . با توجه به اینکه در
این زمان ، قسمت شمالی را ماکان کاکی و سپهداران او اداره می
کردند ، قسمت جنوبی آن که شامل کرمان و سیستان می شد ، به دست ابو علی محمد بن الیاس که خود یکی از سرداران
ناراضی سامانی بود ، افتاد ( حدود 321 ه.ق. ) . او و فرزندش
نزدیک چهل سال بر کرمان و سیستان و قسمتی از فارس حکمرانی داشتند . نیز همانها بودند که حکومت نشین کرمان را
از سیرجان به محل فعلی کرمان منتقل ساختند و قلعه
و باروهای شهر را تعمیر کردند .
لازم به ذکراست که حکومت آل الیاس ، توسط امرای آل بویه از
میان رفت ( 357 ه.ق. ) و معزالدوله ، آل الیاس را از سیرجان بیرون کرد .
ماکان کاکی ( کاکو =
خالو ) ابتدا در دربار سامانیان مقام
و شغل داشت و حکومت مازندران از جانب آنان به او تعویض شد. اما ، طولی نکشید که مورد خشم نصر بن احمد سامانی
قرار گرفت . در جنگی که میان او و ابو علی احمد بن محتاج
چغانی - سردار سامانی - در حوالی گرگان روی داد ، ماکان کشته شد ( 329 ه.ق. ) .
مساله طبرستان از
همان اوایل طلوع آنها برای سامانیان حل نشده باقی مانده بود
. اسفار - پسر شیرویه ، هر چند ابتدا با سامانیان همراه بود ، اما در آخر کار بر آنان شورید و به تدریج
گرگان، طبرستان، قزوین، ری، قم و کاشان را در قلمرو خود آورد. اسفار فرماندهی سپاه خود را به
یکی از بزرگان ولایت، یعنی مرد آویچ پسر زیار سپرد ،
ولی خود با طغیان سربازان رو به رو گردید و در طالقان به قتل رسید ( 316 ه.ق. ) . قلمرو حکومت مردآویچ علاوه بر
مازندران و قسمتی از گیلان، به شهرهای ری، قم و کرج
و ابهر و بالاخره همدان رسید . حتی سپاه خود را به حدود دینور نیز فرستاد ( 319 ه.ق. ) . مردآویچ، اصفهان
را فتح کرد و خیال حمله به بغداد را داشت . وی به زبان
آورده بود که من شاهنشاهی ساسانی را بر می گردانم. او پس از آنکه مراسم جشن سده را در اصفهان بر پای داشت .
به علت اختلافی که میان غلامان ترک و دیلم او پیش آمده ،
به دست غلامان ترک در حمام کشته شد . ( 323 ه.ق. ) .
بعد از مردآویچ ،
جمعی از یاران او برادرش " وشمگیر " را از مازندران به اصفهان و ری احضار کردند که حکومت را به
بسپارند ، اما ، چنانکه خواهیم دید حکومت ولایتهای عمده دیگر به دست آل بویه افتاد و این
خانواده بعضی نواحی قلمرو حکومت خود رابه حوالی مرزهای
ایران در عصر ساسانی رساندند . در این مدت ، وشمگیر تنها به حکومت گرگان و قسمتی از مازندران اکتفا کرد ( 323
تا 357 ه.ق.). جنگهای او با آل بویه ، به شکست
انجامید و تقاضای کمک از نوح بن نصر سامانی نیز بی نتیجه ماند . وشمگیر در حالی که آماده نبرد با آل بویه می شد ،
در حین شکار ، مورد حمله گرازی قرار گرفت و کشته شد
( اول محرم 357 ه.ق.) . بهستون ( بیستون ) پسر وشمگیر ، با برادرش قابوس رقابت داشت و حوزه حکومت قابوس - بعد
از مرگ برادر - به همان گرگان منحصر شد . در جنگی
که میان او و آل بویه در حوالی استرآباد در گرفت ، شکست خورد و به خراسان فرار کرد ( 371 ه.ق.) . بعد از آن
، گرگان در دست آل بویه باقی ماند و قابوس نیز در 403
ه.ق. به قتل رسید . بعد از او ، فرزندش منوچهر که داماد سلطان محمود نیز بود نتوانست بر قلمرو خود بیفزاید
و نوشیروان پسرش ، و جستان نوه اش ، تنها به صورت امرای
محلی در گرگان تا حدود سالهای 435 ه.ق. حکومت راندند . در تمام مدتی که قابوس و منوچهر و سایر اولاد زیار
در گرگان حکومت نیمه مستقلی داشتند ، خاندان بویه که دست
پرورده مرد آویچ بودند ، پی در پی به فتوحات تازه دست می یافتند و قلمرو حکومت خود را توسعه می دادند.
دولت علویان طبرستان
دولت
علویان گیلان و دیلمان
علویان
طبرستان
زیدیه
بعد از رحلت امام
چهارم، حضرت علی بن حسین، امام سجاد علیه
السلام ،گروهی از شیعیان او معتقد به امامت فرزندش زید شدند. زیدبن علی در زمان هشام بن عبدالملک ( 105 - 125
ه.ق.) در سال ( 122 ه.ق. ) بر عامل او (یوسف بن عمر ثقفی حاکم کوفه) خروج کرد، اما قیام
وی سرکوب شد و به شهادت رسید. پس از زید، یحیی (پسرش)
به خراسان گریخت و در ناحیه جوزجان (بین بلخ و فاریاب) قیام کرد. نصربن سیار (حاکم خراسان) مسلم بن
احوزمازنی را به جنگ وی فرستاد. مسلم یحیی را کشت و سر او
را نزد ولیدبن عبدالملک ( 125 -129 ه.ق.) فرستاد. جسد یحیی بن زید تا قیام ابومسلم خراسانی ( 129 ه.ق ) بردار
بود. وی آن را از دار پایین آورد و به خاک سپرد. مشهد
او در جوزجان ( نزدیک شهر سرپل یا ساری پل ) زیارتگاه است. گویند مرگ یحیی بن زید به حدی در مردم خراسان اثر
گذاشت و آنان را غمگین کرد که در آن سال هر چه پسر در
خراسان زاده شد، یحیی یا زید نام نهادند .
پس از مرگ زید ، پیروان او به چند گروه تقسیم شدند که
معروفترین آنان ادریسیه ، حسنیه و قاسمیه بودند .
ادریسیه
پیروان ادریس بن
عبدالله بن ابی طالب ( ع ) بودند که از سال 112
تا 375 ه.ق. بر مراکش و شمال آفریقا حکومت کردند و اولین دولت مستقل شیعه علوی در اسلام به شمار می روند .
قاسمیه
اصحاب قاسم بن
ابراهیم بن طباطباالرسی بودند .
اینان دولت ائمه رسی ( از سال 280 تا 570 ه.ق.) را در یمن پایه گذاری کردند . اکثر مردم یمن زیدی هستند و
امام زیدی یمن امام محمد البدر تا جمهوریت یمن در صنعا
می زیست .
حسنیه
یاران حسن بن زیدبن
حسن بن علی بودند که دولت
شیعیان علوی مازندران را تاسیس کردند . اکنون به اختصار به معرفی آنان می پردازیم :
دولت
علویان طبرستان
قیامهای علویان حسنی
(فرزندان امام حسن (ع)) محمد نفس الزکیه و حسین بن
علی بن حسن در حجاز ناکام ماندو باقیماندگان در وادی " فخ " ( نزدیک مکه ) در هشتم ذی الحجه سال 196 ه.ق.
به دست عباسیان به شهادت رسیدند. بعدها شیعیان این روز را
مانند واقعه کربلا، " یوم العزا " اعلام کردند. عدم موفقیت علویان در حجاز موجب شد که بسیاری از آنان
به مناطق جبال و ری روی آورند و برای رهای از ستم عباسیان مخفیانه زندگی کنند. در
اواسط قرن سوم هجری، مردم، " کلار " و" رویان" که از ستم محمد بن اوس بلخی (حاکم
طاهری طبرستان) به جان آمده بودند، با مشاهد تقوا و ورع
علویان به جانب محمد بن ابراهیم بن علی بن عبدالرحمن بن زیدبن حسن بن علی علیه السلام روی آوردندو از وی
درخواست بیعت برای فرماندهی کردند. اما، او آنان را به جانب حسن بن زیدبن اسماعیل که در ری
اقامت داشتند، راهنمایی کرد. طبرستانیها از حسن بن
زید دعوت کردند که ریاست آنان را به پذیرد. حسن بن زید در خواست آنان را اجابت کرد و در سال 250 ه.ق. عازم
طبرستان شد، نام " داعی الخلق الی الحق " یا داعی کبیر را انتخاب کرد و به زودی
با پیروانی که هر روز بر شمار آنان افزوده می شد، نواحی
کلار و پایدشت و آمل را تصرف کرد. وی حاکم طاهریان را از آنجا بیرون راند، اما ضد حمله سلیمان بن عبد الله
طاهری در سال بعد داعی کبیر را مجبور کرد که تمامی ناحیه
طبرستان را تخلیه کند و به نزد هواخواهان خود در کوهستان دیلم پناه جوید. ولی به زودی حسن بن زید بر
سلیمان غلبه کرد و حتی حرم و متعلقان وی را هم به اسارت گرفت ( که با جوانمردی و اکرام آنان را
به سایمان برگرداند ) . سلیمان هم دل از طبرستان
برید و به خراسان رفت . با استیلای حسن بن زید طبرستان ، علویان فراوانی از حجاز و عراق و اطراف شام به خدمت
او رسیدند . وی نیز در حق تمام آنان نیکویی کرد و آنان را
به خدمت گماشت . گویند که هنگام سوارشدن ،سیصد علوی شمشیر کشیده در کنار او حرکت می کردند . وی سالانه سی
هزار دینار برای علویان مستحق به بغداد می فرستاد تا
نقیب علویان در بین آنان تقسیم کند . علویان زیدی در سال 253 ه.ق. گرگان را ، که سال قبل از دست داده بودند ،
باز پس گرفتن و تا سال 254 ه.ق. ابهر و زنجان و قزوین
را گشودند . پیروزیهای علویان ، خلافت عباسی را متوحش کرد و در سال 255 ه.ق. المعتزبالله عباسی سرداران خود
" موسی بن بغا الکبیر " و " مفلح " را به طبرستان فرستاد . اینان تمام نواحی
متصرفه علویان را از ایشان پس گرفتن ، ولی وفات خلیفه موجب شد که سرداران نواحی متصرفه را رها
کنند و به عراق باز گردند .
دیلمیان بار دیگر در
اطراف حسن جمع شدند و وی بر تمام نواحی طبرستان استیلا یافت. در این زمان، گروهی روسی به سواحل طبرستان
وارد شدند . اینان روستاها را آتش زدند و مردم بسیاری
را به قتل رساندند حسن بن زید آنان را در هم شکست و فراریان روس قتل عام شدند. در سال 260 ه.ق. یعقوب لیث
صفاری پس از تصرف خراسان به گرگان آمد و علویان را تا کوهستانهای دیلم تعقیب کرد .
سیستانیها بسیاری از
شهرها و روستاهای طبرستان را
آتش زدند. اما به ناچار پس از مدتی از طبرستان عقب نشستند و به خراسان باز گشتند. حسن در سال 270 ه.ق. در
گذشت . عدالت خواهی ، بارزترین ویژگی اخلاقی او در زمان
زمامداریش بود .
با در گذشت حسن ،
ابوالحسین ( دامادش ) به مدت ده ماه حکومت
را تصاحب کرد ، اما در مقابل محمد (برادر حسن) ناچار به تسلیم شد. محمدبن زید لقب " القائم بالحق
" را بر خود نهاد. محمد مشاهد متبرکه حضرت امام حسین (ع) و حضرت علی ( ع ) را که ویرانشده بودند ،
تعمیر کرده و برای علویان خارج از طبرستان ، هدایا و
صلات بسیار فرستاد. این عمل موجب شد که شهرت و سخاوت محمد بالا گیرد و در بین سادات محبوبیت زیادی به دست
آورد .
در سال 277 ه.ق. رافع بن هرثمه، که چندان اعتنایی به خلافت عباسی
نداشت، بر خراسان استیلا یافت. وی از آنجا به طبرستان آمد
و سراسر این ناحیه را گشود. المعتضدبالله عباسی نیز حکومت خراسان را به عمربن لیث (رقیب رافع) واگذار کرد.
رافع نیز با محمد بن زید صلح و بیعت نمود. وی در سال
283 ه.ق. نیشابور را تصرف کرد و به نام علویان در آن شهر خطبه خواند. اما، دیری نپایید که عمرو لیث وی را
از نیشابور بیرون راند. آن گاه، رافع به خوارزم فرار کرد و
در آنجا به قتل رسید. مردم رویان و کلار همراه با پادوسبان قارنوندی، صادقانه از علویان پشتیبانی می کردند.
اما، خشونت و رفتار خود سرانه دیلیمان باعث مخالفت
علویان گردیده بود . با وجود این ( علی رغم مخالفت قارن باوندی که از دشمنی با علویان دقیقه ای غافل نبود و
عاقبت جان خود را هم بر سر این گذاشت.) علویان از حمایت اکثر
مردم طبرستان برخوردار بودند . در سال 287ه.ق. محمد بن زید " داعی کبیر " رهسپار فتح خراسان شد. اما
، محمد بن هارون سرخسی سردار سامانی در گرگان راه را بر
علویان گرفت و محمد بن زید را به قتل رسانید .
پس از آن ، محمد بن هارون تمام ولایت طبرستان را در
تصرف خود گرفت و مذهب سنت بار دیگر به آن منطقه باز گشت و همچنین قرامتهای کلانی به زیان
دیدگان علویان پرداخت شد . در این راستا ،فرزند محمد (
زید ) را به بخارا بردند . حسن بن علی الاطروش حسینی هم ری گریخت .
محمد بن هارون پس از
چندی از اطاعت سامانیان سرباز زد . او ری را تصرف کرد و با حسن بن علی الاطروش ، بیعت نمود .
امیر اسماعیل سامانی ، محمد بن هارون را به دست آورد
و او را در بخارا به قتل رساند . سامانیان ابوالعباس عبدالله بن محمد بن نوح را به حکومت طبرستان فرستادند . او
با مردم به نیکی رفتار کرد و سادات علوی مقیم
طبرستان را گرامی داشت و به آنان بسیار محبت نمود. همچنین ، برای روسای دیلمی هدایای زیادی فرستاد.
با در گذشت امیر
اسماعیل و پادشاهی احمدبن اسماعیل ،
ابوالعباس عبدالله بن محمدبن نوح از حکومت طبرستان معزول شد و احمدبن اسماعیل طبرستان را به سلام ترک سپرد
. وی با مردم بد رفتاری کرد . در نتیجه ، مردم طبرستان از او رنجیده
شدند . به ناچار ، دربار سامانی بار دیگر ابوالعباس را به طبرستان فرستاد . اما ، می بعد از مدتی کوتاه در
گذشت ( 298 ه.ق. ) مرگ ابوالعباس فرصتی
طلایی به علویان داد ، زیرا جانشین وی محمد ابراهیم صعلوک بر خلاف ابوالعباس ،رفتار خشن با مردم طبرستان داشت
. طبرستانیان ، نیز رنجیدند و به رهبری جستان بن مرزبان ،
حسن بن علی بن حسن معروف به " اطروش " ( کر) را که در ری فراری بود ، به طبرستان ( برای خونخواهی محمد بن
زید ) دعوت کردند . حسن بن علی اطروش مردی ادیب و دانشمند
بود . وی قبل از شهادت محمد بن زید ، در بین گیلانیان به تبلیغ اسلام اشتغال داشت و بسیاری از دیلمیان را
که هنوز اسلام اختیار نکرده بودند ، به اسلام هدایت نمود .
اطروش لقب " ناصر الحق " را برگزید و سیاه جامگان عباسی ( مسوده ) را از طبرستان و دیلم بیرون راند .
در سال 301 ه.ق.
اطروش سفر جنگی خود را به طبرستان آغاز
کرد و در ناحیه نوروز یا نورود چالوس، محمد بن صعلوک را شکست داد و پیروزمندانه وارد آمل شد. در سال بعد، در
حمله متقابل سامانیان، اطروش آمل را از دست داد و تا
چالوس عقب نشست. اما پس از چهل روز بار دیگر سامانیان را از طبرستان بیرون راند و گرگان را به طور موقت تصرف
کرد. پیروزی اطروش، حکام مهم طبرستان از جمله
شروین بن رستم پادوسبان را به اطاعت وادار کرد . علم و عبادت و رفتار انسانی وی با مردم طبرستان ، ناظران و
مورخان را به تحسین واداشته است . محمد بن جریر طبری ( معاصر
اطروش ) در باره او می نویسد : " مردم به عدالت و حسن رفتار و برپایی حق کسی را همانند اطروش ندیدند
." وی در سال 304 ه.ق. در گذشت و به حق ، لقب " ناصر کبیر " شایسته او بود .
بعد از مرگ داعی کبیر
، حسن بن قاسم ( داماد وی ) با مساعدت
فرزند بزرگ داعی ( ابوالحسین احمد ) به ریاست علویان رسید و نام " داعی صغیر " را اختیار کرد .
ابوالقاسم جعفر ( برادر احمد ) فرزند ناصر کبیر از این کار ابراز نارضایتی کرد و به قصد باز گرفتن
حکومت ، از آمل بیرون آمد . جعفر در سال 306 ه.ق. داعی
را شکست داد . ولی مردم جعفر را راندند و داعی در سال 307 ه.ق. به آمل آمد .
در سال 308 ه.ق. داعی سردار خود لیلی بن نعمان را به خراسان
فرستاد . او از ضعف سامانیان استفاده کرد و دامغان
ونیشابور را گشود و به طوس رفت ولی از لشگر سامانی شکست خورد و به قتل رسید ( 309 ه.ق.) باقیمانده علویان فراری
نیز ، به گرگان عقب نشستند .
در سال 310 ه.ق.
نصربن احمد سامانی که از دست اندازیهای داعی و اصحاب او به گرگان و خراسان به وحشت افتاده بود، یکی از
سرداران خود به نام " قراتکین" را در راس سپاهی به گرگان فرستاد. در این لشگر کشی باز
ابوالقاسم جعفر با دشمنان داعی همدست بود و چندی بعد
ابوالحسین احمد نیز به ایشان پیوست . اگر چه داعی ابو الحسین را مغلوب و با خود همراه نمود ولی ، تاب مقاومت
نیاورد و به اسپهبد محمد بن شهریار قارنوندی پناه برد .
اما اسپهبد به جوانمردی اورا گرفت و به نزد عامل خلیفه عباسی ( محمد بن وهسودان ) فرستاد .
داعی تا کشته شدن
محمد بن وهسودان به دست محمد بن مسافر سلاری، در
الموت زندانی بود . بعد از رهایی از زندان، به گیلان بازگشت و مدعیان حکومت را در طبرستان و گرگان شکست
داد . جعفر به ری گریخت و احمد به فرمان داعی ، به حکومت گرگان انتخاب شد . در این زمان ،
عده ای از سران گیل و دیلم برای گشتن داعی توطئه
چیدند. اما ، همه توطئه کنندگان ( به علت فاش شدن توطئه ) از جمله هروسندان بن تیرداد ( پادشاه گیلها ) و خال
مرد آویچ به قتل رسیدند .
در سال 311 ه.ق. بار دیگر احمد و برادرش ( جعفر
) علیه داعی متحد شدند و آمل را تصرف کردند و آن گاه ،
داعی به نواحی کوهستانی دیلم پناه برد و دوبرادر به آمل درآمدند. دو ماه بعد از در گذشت جعفر ، احمد به جای وی نشست
و داعی را تا گیلان تعقیب کرد .
پس از درگذشت جعفر ،
در سال 312 ه.ق. سران دیلم ابوعلی محمد (یکی از پسران ابواحمد) را به امارت علویان برداشتند. کشاکش درونی
علویان موجب آن شد که روسای گیل و دیلم که در زمان
ناصر کبیر جرات دخالت در امور را نداشتند ، علویان را آلت دست خود قرار دهند .
از میان این جنگ قدرت
،دو رهبر دیلمی به نامهای اسفار شیرویه و ماکان کاکی
به عنوان رقبای اصلی سربرآوردند . ماکان کاکی و پسرعمش ( حسن فیروزان ) از اسماعیل ( پسر کوچک جعفر ) حمایت و
ابوعلی محمد را دربند کردند . اما ، ابوعلی محمد پس از کشتن
برادر ماکان ، با همدستی اسفار به حکومت برگشت . اندک زمانی بعد ، وی در بازی چوگان کشته شد و برادرش (
سیدابوجعفر ) بر جای او نشست .
حکومت ابو جعفر با
شورش اسفار روبه رو شد . ماکان در سال 314 ه.ق. از این فرصت استفاده کرد و او را از آمل بیرون راند، داعی
را به طبرستان دعوت کرد و به اتفاق یکدیگر حکومت
طبرستان را در دست گرفتند . در این راستا ، اسفار نیز به گرگان گریخت .
بازگشت دوباره داعی (
با فتح نه چندان استوار ) آغاز شد . به دنبال آن ، ناحیه ری تا قم را نیز گشود . اسفار که در
حمایت سامانیان در گرگان به سر می برد ، از غیبت داعی
استفاده کرد و طبرستان را تصرف نمود. داعی با شنیدن خبر این حمله ، بدون ماکان به طبرستان برگشت و در کنار
دروازه مرد آویچ زیاری به قتل رسید ( سال 316 ه.ق.) . پس
از چندی ، ماکان در ری از اسفار شکست خورد و به دیلم گریخت . وی در یکی از کروفرهای خود در مقابل سامانیان ، به
هلاکت رسید . علویان ، علاوه بر تبلیغ و ترویج اسلام
در میان دیلمیان ، خدمات فراوانی هم در زمینه فرهنگی به این ناحیه از ایران ارائه دادند. همچنین ، انان را باید
از اولین موسسان مدرسه در ایران نام برد . اولیاء
الله آملی ، داعی صغیر را از اولین پایه گذاران مدرسه در ایران دانسته است .
اتابکان و خوارزمشاهیان
ترتیب اداره مملکت
پهناور ایران ( بعد از خارج شدن از استیلای عربها
) ، به صورتی درآمد که ولایتهای ایران ،کمابیش به حالت نیمه مستقل امور خود را انجام می دادند . این ترتیب
حکومت ، به خصوص در اواخر عصر غزنوی و در تمام دوره
سلجوقی به صورت چشمگیری توسعه و گسترش یافت.
ترکمانان سلجوقی به سبب وسعت ممالکی که به دست آورده
بودند ، اداره آن را از حالت تمرکز خارج ساختند ، ( به خصوص که خود نیز پایتخت ثابت نداشتند
). سلجوقیان به تناسب رعایت اوضاع زمان ،نیشابور
مرو،اصفهان و اندک زمانی نیز ، بغداد را پایتخت خویش قرار دادند . البته ، این غیر از موقیعت سلجوقیان کرمان
و سلجوقیان آناتولی است که هر کدام پایتختهای خاص
خود را داشتند ( اگر چه ،آن نیز به نوبه خود متغیر بود) . به عنوان مثال ،سلجوقیان کرمان هفت ماه گرم از
سال را در کرمان ( بردسیر ) و پنچ ماه سرد را در جیرفت (
قمادین ) می گذراندند که تا پایتخت زمستانی ، بیش از چهل فرسنگ ( 240 کیلومتر ) فاصله داشت .
پادشاهان سلجوقی ،
اصولا" در دربار خود ریش سفیدان و مربیانی
داشتند که در اداره مملکت با آنان مشورت می کردند . بعضی از این افراد " اتابک " ( معلم یا مربی )
بعضی امیرزادگان سلجوقی نیز بودند. برای اداره ولایتهای دور دست گاهی بعضی از این اتابکان را
مامور می ساختند ، چنانکه طغتکین پسر تاج الدوله تتش را در
سال 479 ه.ق. مامور دمشق ساختند ، و عماد الدین زنگی ( از غلام زادگان سلطان ملکشاه سلجوقی ) ماموریت موصل را
یافت . همچنین ، ایلدگز ( اتابک ارسلان شاه سلجوقی )
به آذربایجان رفت ، وسلغز به فارس و اتابک موید الدین آی آبه به نیشابور و اتابک سام و عزالدین لنگر به یزد
فرستاده شدند .
بیشتر این اتابکان موقیعت خود را تا زمان حمله مغول به
ایران حفظ کرده بودند و بعضی از آنان، مانند اتابکان فارس و
اتابکان آذربایجان، بعد از مغول نیز تا سالها در ولایتهای مذکور حکومت داشتند. مهمترین و معروفترین این
اتابکان، اتابکان خوارزم بودند که به خوارزمشاهان و
خوارزمشاهیه نیز شهرت یافته اند .
خوارزم ، که در کتیبه
های هخامنشی به صورت
هوارزمیا و بعد از اسلام به صورت خوراسمیه نیز آمده است ، نام ناحیه ای است در سفلای جیحون. حدود آن ناحیه
از حوالی دریاچه آرال تا سواحل دریاچه خزر و نواحی ابیورد ،از
شرق در تمام سواحل سیحون ، ادامه می یافت و پایتخت آن خوارزم خوانده می شد .
این منطقه نزدیک
دریاچه آرال وشامل دو قسمت بوده است : قسمت شرقی که معمولا
ترک نشین بود و قسمت غربی رودخانه که اورگنج خوانده می شد و فارس زبانان در آنجا ساکن بودند. پهنای رودخانه
جیحون در این نواحی گاهی به دو فرسنگ می رسید . این
دو شهر در زمان حمله مغول بیشتر به صورت ویرانه درآمدند . معروفترین اتابکان در تاریخ ایران ، اتابکان
خوارزمشاهی بودند . اصولا"بعد از اسلام ( به خصوص در
زمان غزنویان ) ، حکام خوارزم همان عنوان پیش از اسلام خود ، یعنی خوارزمشاه ر ابه دنیال نام خود داشتند ،
چنانکه آلتون تاش در زمان سلطان محمود که حاجب بزرگ او بود
و حکومت خوارزم را یافت به همین لقب ملقب گردید . قبل از او نیز مامون و علی بن مامون ومامون بن محمد ، همین
عنوان را داشتند . در روزگار سلجوقیان ، انوشتکین
غرجه ( که طشت دار سلاطین سلجوقی بود ) به اشاره سلطان ملکشاه سلجوقی به امارت ولایت خوارزم منصوب شد (
470 ه.ق . ) و در واقع ، خراج ولایت خوارزم مخصوص طشت
خانه سلجوقیان بود .
در سال 490 ه.ق. قطب
الدین محمد - ازاولاد انوشتکین
غرجه - به تایید امیر حبشی ( پسر آلتون تاش حکمران خراسان ) به سمت خوارزمشاهی معین شد. او تا سال 522 ه.ق.
عنوان حکومت خوارزمشاه را به خود اختصاص داد.
پسر او ، اتسز ( اتسز
= نمیرا ،آنکه باید زنده بماند ) با لقب علاء الدوله هم این سمت را به ارث یافت . او با
سبطان سنجر پادشاه مقتدر سلجوقی در گیری پیدا کرد و
سلطان سنجر ( در سالهای 533 ، 536 و 542 ه.ق. ) سه بار ناچار شد به خوارزم لشکر کشی کند . هر چند در هر سه بار
اتسز مغلوب شد ، اما به علت عذر خواهی مورد بخشش قرار گرفت
و به دلیل ضعف سلطان ، در کار خود ابقاء شد .
بعد از این تاریخ هم که سلطان سنجر گرفتار شورشهای
داخلی و حملات قراختاییان و غزها در شرق ایران بود ، دیگر فرصت نیافت به خوارزم لشگر کشی
کند . از این پس ،حکومت خوارزمشاهیان در حوزه
ای وسیع به صورت مستقل ادامه یافت .
بعد از مرگ اتسز ، پسر او - ایل ارسلان - به حکومت رسید ( 551
ه.ق. ). سپس سلطانشاه - فرزند ایل ارسلان - چند صباحی
حکم راند ( 568 ه.ق. ) تااینکه برادرش - علاء الدین تکش - او را از خوارزم بیرون راند و خود مستقیما
خوارزمشاه شد .
علاء الدین در سال
569 ه.ق. با موید الدین
آی آبه ( اتابک نیشابور ) به جنگ پرداخت و او را به قتل رساند .طغانشاه - فرزند موید الدین - هر چند در نیشابور به
حکومت نشست ، اما همیشه مورد حمله خوارزمشاهیان
قرار داشت. سرانجام ، طغانشاه از ملک دینار غز شکست خورد و حکومت مویدیه در نیشابور پایان یافت .
جنگهای معروف علاء
الدین تکش، در چند جا یاد شده است: نخستین
در نیشابور با سلطانشاه برادرش( 585 ه.ق. ) و بار دیگر، جنگ او با برادر در مرو ( 589 ه.ق.) صورت گرفت . لشگر
کشی دیگر او به بخارا برای سرکوبی ترکان قبچاقی ( 591
ه.ق .)انجام شد . هر چند سپاهیان او به علت گرما و تشنگی اغلب هلاک شده و سلطان شکست خورده برگشته است .
جنگ دیگر او در سال
(590 ه.ق.) با سلجوقیان عراق بود
که در حوالی ری با طغرل سوم ( آخرین پادشاه سلجوقی ) جنگید و او را شکست داد . خوارزمشاه پس از آن تا همدان نیز
پیش رفت . آن گاه ،همدان و اصفهان را به قتلغ
اینانج سپرد.
در جنگی که میان سپاه
خلیفه و لشکریان خوارزمشاه در حوالی
ری و ساوه به سال 591 ه.ق. روی داد ، لشکر خوارزم تا خوار عقب نشستند . خوارزمشاه در سال 596 ه.ق. پسر خود
تاج الدین شاه - را حاکم اصفهان کرد، و پسر دیگرش - سلطان
محمد را حکومت خراسان داد . وی در 19 رمضان سال 596 ه.ق. در گذشت . پس از وی سلطان محمد - پسرش - جانشین پدر شد .
در زمان این پادشاه ،
وضع ولایتهای ایران دچار
آشفتگی بود . کرمان که به تسلط ملک دینار عز در آمده بود ( اگر چه چند صباحی به تسلط خوارزمشاهیان نیز در
آمد ) به علت حملات طوایف شبانکاره و اتابکان فارس ، از
حیطه تسلط خوارزمشاهی خارج شد ( 599 ه.ق. ) . سلطان غیاث الدین (حاکم غور ) به تحریک خلیفه " الناصر لدین الله
" بر خوارزمشاه شورید و قسمتهایی از خراسان را از آن
خود کرد .
همچنین، به تحریک
خلیفه ، بعضی روسای اسماعیلیه از جمله
جلال الدین حسن اسماعیلی در قلاع الموت و رودبار ادعای خود سری کردند. این رفتارها باعث شد تا سلطان محمد
خوارزمشاه به فتوای جمعی از علمای ماوراء النهر، نام ناصر خلیفه را از خطبه انداخت و فرمان
داد که یکی از سادات حسینی ترمذ را به عنوان خلافت
دهند و خطبه به نام او خوانند . سپس در زمستان سال 614 ه.ق. به همراه سپاهی از طریق همدان عازم جنگ با
خلیفه عباسی شد . اما ، سپاهیانش به علت سرمای شدید در اسد آباد همدان دچار تلفات بسیار
شدند و چون در شرق ایران آشفتگیهای پدید آمده بود، سلطان
محمد به مرو بازگشت ( محرم 615 ه.ق. ) سلطان محمد خوارزمشاه از سال 613 ه.ق. گرفتار حملات طوایف مغول در شرق
ایران شده بود ، تا اینکه در سال 615 ه.ق. شهر کاشغر به
تصرف مغولان در آمد. سلطان هر چند خود را به ماوراء النهر رساند ، اما در برابر لشکر مغول قادر به مقاومت
نبود و همچنان از برابر آنان می گریخت . وی در شوال
سال 617 ه.ق. در جزیره " آبسکون " ( در دریاچه خزر ) بیمار شد و درگذشت .
فرزند او جلال الدین
منکبرنی ، کوشش بسیار کرد که در برابر مغولان نیرویی فراهم آمورد
، اما توفیق نیافت . او در جنگ پروان ( نزدیک کابل ) از لشکر مغول شکست خورد و به سند گریخت . وی در نزدیکی
سند از چنگیز شکست دیگری خورد و به دهلی رفت تا شاید
از امرای آن دیار که با خانواده خوارزمشاهی قوم خویش بودند کمک بگیرد . اما کار او به جایی نرسید و از طریق
کرمان و فارس خود را به اصفهان و آذربایجان رساند . در
28 رمضان سال 627 ه.ق. از سلطان علاء الدین کیقباد ( از سلاجقه روم ) در ارزنجان شکست خورد . در آذربایجان
سپاه مغول به او رسیدند و در دیار بکر ، آخرین جنگ
با آنان در گرفت و سلطان شکست خورد . او از جنگ جان به سلامت برد ، اما در میافارقین به صورتی ناگهانی به دست
جمعی از کردان به قتل رسید ( نیمه شوال سال 628 ه.ق. )
. بدین ترتیب سلسله خوارزمشاهی پایان یافت.
اتابکان آذربایجان - اتابکان آذربایجان بعد از
ایلدگز ، عبارت بودند از : نصر الدین محمد جهان پهلوان ( 568 ه.ق. ) ، مظفر الدین قزل ارسلان
( 582 ه.ق. ) نصر الدین ابوبکر (
587 ه.ق. )
مظفر الدین اوزبک ( 607 ه.ق. ) و آخرین آنان ، اتابک قزل ارسلان بن اوزبک معروف به اتابک خاموش بود . ( 622
ه.ق. ) . او به جلال الدین خوارزمشاه تسلیم شد و در الموت به سال 626 ه.ق. در گذشت .
اتابکان فارس یا
سلغریان - سنقربن مودود ( که در خدمت
طغرل سلجوقی بود ) به حکومت فارس رسید و قلعه اصطخر و اشکنوای را مرکز حکومت خود قرار داد ( 543 ه.ق.) پس
از او ،به ترتیب اتابک زنگی ( 577 ه.ق. ) ،تکله ( 571 ه.ق. ) اتابک سعد
( 591 ه.ق. ) ابوبکر و محمد به حکومت رسیدند و آخرین آنان ، ابش خاتون بود که از سال 662 ه.ق. تا
سال 686 ه.ق. حکومت راند . این حکومت توسط امرای
مغول منقرض شد .
اتابکان لرستان -
اتابکان لرستان بزرگ یا امرای هزار اسبی ، از
حدود سال 543 ه.ق. به حکومت رسیدند . معروفترین آنان افراسیاب بود که در زمان غازان خان شهرتی داشت .
پایتخت آنان ایذج بود و قلمروشان تا حدود بصره و شوشتر و اصفهان توسعه پیدا کرد . حکومت این
اتابکان در زمان مغولان نیز ادامه داشت . سرانجام
، در زمان تیمور به وسیله ابراهیم بن شاهرخ منقرض شدند ( 827 ه.ق. ) .
اتابکان لر کوچک هم
که شهرتی یافتند ،محلی متمرکز نداشتند و اغلب ییلاق و قشلاق می کردند . معروفترین ایشان ، شجاع
الدین خورشید نام داشت ( 580 ه.ق ). قلمرو آنان گاهی تا
حدود بغداد نیز کشیده می شد. حکومت آنان تا روزگار صفویه ادامه داشت و بیش از بیست امیر داشته اند و در زمان
شاه تهماسب صفوی منقرض شدند .
(949 ه.ق.).
اتابکان شام -
اتابکان جزیره و شام با حکومت اتابک عماد الدین زنگی (پسر آق سنقر، حاجب یکی از غلامان ملکشاه)
شروع شد . ( 478 ه.ق. ). او در حلب حکومت یافت و بیشتر
در جنگهای صلیبی با مسیحیان در نبرد بود . پسرانش ، نورالدین محمود و سیف الدین غازی ، سالها در موصل حکومت
راندند. سرانجام ، مغول بر جزیره و شام دست یافت و
خاندان زنگی موصل منقرض شد .
اتابکان موصل - اتابکان موصل ،معروف به امرای بک
تکین ، از جانب عماد الدین زنگی به حکومت سنجار برگزیده شدند و حران، تکریب و اربل جزو حکومت
آنان بود . ( از 539 ه.ق. تا 630 ه.ق. ) . معروفترین
آنان ، مظفر الدین کوکبوری نام داشت که با صلاح الدین ایوبی معاصر بود . حکومت آنان در زمان حمله مغولان
خاتمه یافت .
سـلـجوقـیان
سلجوقیان
کرمان
حکومت غـز
سلجوقیان
آناتـولی
دولت ترکمانان
سلجوقی ، یکی از وسیعترین و
قویترین و پایدارترین دولتهای بوده که از سال 429 ه.ق. که سال پیروزی طغرل سلجوقی بر سلطان مسعود غزنویی در
دندانقان سرخس است - تا سال 590 ه.ق.- که سال سقوط آخرین پادشاه سلجوقی به دست اینانج است -
ادامه داشته است .
تحکیم موقعیت دولت سلجوقی ، به دو دلیل عمده صورت
گرفته است : نخست آنکه برای اداره این دولت پهناور - که از
ماورای سیحون تا سواحل مدیترانه و از عمان تا تفلیس گسترش یافته بود - از جناح ایرانی فارسی زبان برای تدوین
ادارات دواتی ( دواوین ) و تعیین وزیران و همکاران
اداری استفاده کردند . طبعا" ، مقاومتی در برابر آنان که اصولا"ترک ( ترکمان ) بودند و به
زبان ترکی نیز سخن میگفتند پیش نیامد. وزرای معروف آنان عبارت بودند از : عمیدالملک کندری ،
خواجه نظام الملک طوسی، مجد الملک قمی، شرف الملک
خوارزمی ، سعد الملک آبی ، شرف الدین انوشیروان خالد کاشانی و امثال آنان . دلیل دوم ، موقیعت دولت سلجوقی بود .
البته ، به علت اضطراری که خلیفه عباسی ( القائم لامرالله )
در استفاده از نیروهای ترکمان دچار آن شده بود ، ناچار حکومت آنان را به رسمیت شناخت و بغداد نیز در همه موارد ،
آنان رامورد تایید و تجلیل قرار می داد .
این تایید بر اساس آن
صورت گرفت که امیری از امرای دیلمیان فارس به نام " ارسلان بسا سیری " ( اهل فسا ) که
خود شیعه اسماعیلی بود ،بر بغداد تسلط یافت . وی خلیفه
القائم را از شهربیرون راند و خود به منصب حکومت نشست و در بغداد خطبه به نام خلیفه فاطمی مصر المستنصربالله
خواند .
خلیفه القائم که در تبعید به سر می برد ، از طغرل - نخستین
پادشاه سلجوقی - کمک خواست . طغرل هم تازه در خراسان پایدار شده ، سلاطین غزنوی را از خراسان
به هندوستان رانده و نیشابور را پایتخت قرار داده بود
. وی ابونصر کندری ( نیشابوری ) رابه وزارت انتخاب کرده و در رقابتهای خانوادگی بر برادر خود ، ابراهیم ینال (
در همدان ) ، پیروز شده بود . همچنین ، آل زیار را
برانداخته و با شکست نوشیروان پسر منوچهر بر گرگان و مازندران تسلط یافته و خوارزم را در سال 434ه.ق. به
دست آورده بود . سال بعد (435 ه.ق. ) با حمله به ری و بلاد
عراق ،آل کاکویه و آل بویه را نیز از این سرزمین بیرون کرد و نیروهای که به سرداری برادرش قاورد به کرمان
فرستاده بود ، توانستند آخرین حکمران ال بویه ( بهرام بن
لشکرستان ) را از فارس و همچنین کرمان بیرون رانند .
بدین طریق ، روزی که
طغرل متوجه بغداد شد ( 447 ه.ق. ) قسمت عمده سرزمین خراسان بزرگ ماوراءالنهر و کرمان و گرگان و
مازندران و ری و همدان و فارس در قلمرو و اختیار او قرار
گرفته بود .
پیروزی او بر ملک
رحیم دیلمی که فرمانده ظاهری بغداد بود ، و
ارسلان بساسیری که شهر را فتح کرده بود ، خیلی زود و ساده صورت گرفت در رمضان سال 447 ه.ق. در بغداد خطبه
به نام طغرل سلجوقی خواندند. او نیز خلیفه (القائم) را از
تبعید گاه به بغداد آورد و دوباره بر تخت خلافت نشاند. خلیفه با برادرزاده طغرل، یعنی دختر داود ( و خواهر آلب
ارسلان)، ازدواج کرد و خود طغرل نیز دختر خلیفه را به
زنی گرفت. بدین طریق، پیوند خانوادگی میان سلجوقیان و خلفای اسلامی بر قرار شد. مقاومت بساسیری در سال 451 ه.ق.
به جایی نرسید و در آخرین جنگ شکست خورد ( حدود
کوفه ) و کشته شد . سر او را پیش خلیفه در بغداد فرستادند .
اصولا" ،
ترکمانان از سالها پیش - بعد از مهاجرت از آسیای مرکزی - به توافق و اشاره سلطان محمود غزنوی در حوالی سرخس و
ابیورد ساکن شده، و عموما اسلام را قبول کرده بودند.
جد آنان ، سلجوق بن دقاق ، در اواخر عهد سامانی از قرلق ( خلخ ) به حوالی جند ( کنار سیحون ) آمده بود . پسرش
میکائیل که در جنگها به قتل رسید ، سه پسر داشت: یبغو ،
جغری و طغرل. به علت عدم رعایت موارد قراردادی که آنان با سلطان محمود بسته بودند، ارسلان بن سلجوق به زندان
افتاد. وی در هند بود تا او را نجات دادند. طغرل پسر
میکائیل بن سلجوق بود که سلسله سلجوقی را تشکیل داد و تا رمضان 455 ه.ق. سلطنت کرد ، در این سال در حوالی ری
( طجرشت ، تجریش ) در هفتاد سالگی در گذشت .
وزرای او ، ابونصر عمیدالملک کندری و ابوالقاسم جوینی ( سالارپوژگان ) بودند . نام اسلامی طغرل ، ابوطالب
محمد بود و از طرف خلیفه عباسی ، لقب رکن الدین را به
دست آورد .
جانشین طغرل که آلب ارسلان، برادرزاده اش (پسر
جعفری) بود، نام اسلامی محمد داشت و ده سال سلطنت کرد. وزیر او، ابو علی حسن بن اسحق معروف به
خواجه نظام الملک، شهرت تمام دارد که بعد از قتل
عمیدالملک در ذیحجه 456 ه.ق. به وزارت انتخاب شد.
در زمان آلب ارسلان بود که فتح ارمنستان صورت
گرفت و گرجستان و ابخاز جزو قلمرو سلجوقیان گردید (456
ه.ق.)، همچنین ، سپاهیان سلجوقی در شمال تا خوارزم پیش رفتند و در شرق به بلخ رسیدند ( 458 ه.ق.). قاورد،
برادر آلب ارسلان ، به کرمان تاخت و فارس و کرمان را تا حوالی عمان و طیس ( چاه بهار ) تسحیر
کرد . وی همان است که سلسله ای به نام سلجوقیان
کرمان تشکیل داد کهحوزه حکومتی آنان ، از حوالی قندهار تا طیس . جرون ( بندر عباس) و داراب و طبس ( خراسان ) توسعه
پیدا کرد . آلب ارسلان به سال 462 ه.ق. به آسیای صغیر
تاخت و امپراتور روم شرقی " رمانوس دیو جانوس " را در حوالی ملاذگرد ( مابین دریاچه وان و ارز روم ،
شمال اخلاط ) شکست داد. پس از آن، مصالحه ای بین او و امپراطور روم صورت گرفت که از دخالت
رومیان در ارمنستان کاست و زمینه را برای پیشرفت بعدی
ترکان سلجوقی در آسیای صغیر و پیداشدن دولت مستقل سلجوقیان آناتولی فراهم ساخت .
آلب ارسلان در ششم
ربیع الاول سال 465 ه.ق. در حالی که در راه خوارزم
نسبت به یکی از کوتوال آن ولایت خشم گرفته بود ، به دست همان کوتوال ( قلعه بان ) ، به نام یوسف خوارزمی ، به
ضرب دشنه از پای در آمد . نعش او را در مرو - که حاکم
نشین دولت سلجوقی شده بود - به خاک سپردند . جلال الدین ابوالفتح حسن ، معروف به ملکشاه ، فرزند آلب
ارسلان، به کوشش خواجه نظام الملک به سلطنت رسید. او نه
تنها بر آشوبهای داخلی، از جمله حمله قاورد - پادشاه کرمان - به همدان پیروز شد ( در همدان ) ، بلکه بیت
المقدس را نیز در سال 463 ه.ق. تسخیر کرد و شام را در سال 472 ه.ق. با محاصر دمشق به دست آورد
و دیاربکر را در سال 477 ه.ق. تسخیر کرد . پس از آن
سپاهیان وی به انطاکیه رسیدند و بنا به روایت معروف ، " اسبان را از دریای روم ( مدیترانه ) آب دادند
". دو سال بعد حلب نیز به تصرف ملکشاه در آمد . ماوراءالنهر نیز در سال 482 ه.ق. تسخیر شد و
سمرقند و اوزکند و کاشغر تحت تسلط او قرار گرفت .
این همان سفری است که گویند کرایه ملاحان جیحون را خواجه نظام الملک بر خراج انطاکیه حواله نوشت تا وسعت
مملکت و روانی سکه و آزادی تجارت را ثابت کند . اصولا" ، در زمان سلجوقیان ارتباطات
تجارتی ایران توسعه بسیار یافت .
در راهها کاروانسراها
و خوابگاهها ساخته شد و برای اینکه در بیابانها کاروانها راه را گم نکنند ، برجهای بلند ( بعضی تا
چهل گز - بیست و پنج متری - ارتفاع ) بنا شد که
هنوز هم در فهرج بم نمونه آن باقی است . مردم آسایش داشتند ، چنانکه در کرمان - زمان قاورد - نان صدمن به یک
دینار فروخته می شد .
در عصر سلجوقیان، به خصوص ملکشاه، گروه مذهبی
مقتدری که به اسماعیلیه یا سبعیه (بعضا قرمطی) معروف اند
پدید آمد. در بسیاری از موارد ، کوشش ملکشاه و هم وزیرش خواجه نظام الملک طوسی بر این بود که این گروه را
منزوی یا ریشه کن کنند .
این طایفه به خصوص در قهستان ( قائنات ) و
همچنین ماورای البرز ( الموت ) پایگاههای بزرگ یافته بودند و این حسن صباح بود که در رجب سال
483 ه..ق. بر قلعه الموت استیلا یافت . وی سازمان
فداییان اسماعیلی را بنیان نهاد و چنانکه می دانیم ، سرانجام خواجه نظام الملک به دشنه یکی از همین فداییان
اسماعیلی به قتل رسید ( در صحنه کردستان ، رمضان سال
485 ه.ق. ) . نعش وی را به اصفهان حمل کردند و در آنجا به خاک سپردند .
در زمان ملکشاه و به
کوشش خواجه نظام الملک طوسی بود که پادشاه سلجوقی در بغداد ، دارالاماره خاص داشت . ملکشاه
سالی چند ماه زمستان را در بغداد می گذراند و چنانکه
می دانیم ، سرانجام یکی دو ماه بعد از قتل نظام الملک ، ملکشاه نیز در بغداد در گذشت ( نیمه شوال سال 485
ه.ق. ) و جسدش را به اصفهان آوردند . علاوه بر آن ، برای
نخستین بار حوزه قدرت پادشاهان سلجوقی تا حرمین شریفین - مکه و مدینه - نیز گسترش یافت و هر سال هدایا و
نذورات بسیار توسط شاه و وزیر او خواجه نظام الملک ، به مکه
می رسید . همچنین ، قدرت و نفوذ خلفای فاطمی که تا آن روزگار در مکه و مدینه زیاد شده بود ، کاهش یافت .
قدرت سلجوقیان مرکزی
( عراق ) بعد از ملکشاه کم کم
کاستی گرفت و میان برکیارق بن ملکشاه ( فوت صفر سال 498 ه.ق. ) و محمد بن ملکشاه ، ( فوت ذیحجه سال 511 ه.ق.)
بارها زد و خورد روی داد و مملکت در شرف تجزیه واقع شد .
حکومت طولانی سلطان
سنجر بر خراسان ( 490 ه.ق. تا 522 ه.ق. ) که مدتی از آن
را در ایام اختلافات برادران ، در این ولایت حاکم بود ، اغلب در زد و خوردهای محلی گذشت و آخرین بار که به
سمرقند لشکر کشید ، ارسلان خان ( خان سمرقند ) رسما"
از اطاعت وی سرباز زد و جیحون مرز رسمی شد . سنجر ناچار شد به بسیاری از شهرهای تسخیر شده ،مجددا"
لشکر بکشد . چنانکه در شوال سال 511 ه.ق. به غزنین تاخت و بهرامشاه غزنوی را دست نشانده خود
ساخت و در جمادی الاول سال 513 ه.ق. در ساوه با سلطان
محمود - برادرزاده اش - به جنگ پرداخت .
سنجر در سال 524 ه.ق. مجددا" به سمرقند لشکر کشید تا
خان سمرقند را مطیع سازد . همچنین ، به علت طغیان" اتسز " ، پسر قطب الدین محمد
خوارزمشاه که دست نشانده سنجر بود ناچار به خوارزم نیز لشکر کشید ( ربیع الاول سال 533 ه.ق.)
و قلعه هزار اسب را تسخیر کرد هر چند اتسز را به دست
نیاورد .
در صفر سال 536 ه.ق.
سنجر برای آرام کردن ماوراءالنهر به جنگ
گورخان قراختایی رفت . در این جنگ بود که در محل قطوان ( شش فرسخی سمرقند ) از قراختاییان شکست خورد و همسرش
اسیر شد و خود ترمذ گریخت .
لشکر کشیهای دیگر او
به خوارزم ( 528 ه.ق.و 542 ه.ق.) هیچ کدام نتیجه دلخواه نداشت و ضعف عمومی دولت سلجوقی باعث شد که
طوایف " غز " ، از ترکمانان ساکن ماوراءالنهر ، کم کم قدرت و قوت بیشتر یافتند و
شروع به بی رسمی در ولایات شرقی نمودند . در آخر کار
، به توصیه موید الدین آی ابه - حاکم نیشابور - سنجر به جنگ غزها رفت و در این جنگ سنجر شکست خورد و به دست
امرای غز اسیر شد . حدود یک سال در اسارت بود تا در سال
551 ه.ق او را ازاد کردند . اما اندکی بعد بیمار شد و در چهاردهم ربیع الاول سال 552 ه.ق. وفات کرد و در مرو
شاه جهان ( پایتخت ) ، او را به خاک سپردند. دیگر
امرای ساجوقی ،مانند محمود بن محمد سلجوقی ( فوت 525 ه.ق.) هر چند گاه گاهی کروفری با خلفای بغداد (
المسترشد، و الراشدب بالله ) نیز داشته اند ، اما هیچ کدام قدرت قابل توجهی نیافتند . رکن الدین
ابوطالب ، طغرل بن محمد ( طغرل دوم ) ، در مبارزات
میان شاهزادگان سلجوقی گرفتار آمد . مسعود بن محمد ( فوت سال 547 ه.ق ) ملکشاه بن محمود ، محمد بن محمود بن محمد (
فوت سال 544 ه.ق. ) و ارسلان شاه بن طغرل ( فوت
سال 571 ه.ق. ) اغلب با اتابک ایلد گز از اتابکان آذربایجان در زد خورد بودند. آخرین آنان ، رکن الدین
ابوطالب طغرل بن ارسلا نشاه ، طغرل سوم سلجوقی بود . که در
جنگ با قتلغ اینانج در حوالی ری شکست خورد و کشته شد . سر او را پیش خلیفه الناصرلدین الله فرستادند ( ربیع
الاول سال 590 ه.ق.) بدین طریق دولت سلجوقیان عراق به
پایان رسید.
مـغـول
موقعیت نا مساعد
اقتصادی، ازدیاد نفوس و بدی آب
و هوا، آسیای مرکزی را همواره به مهاجرت وامی داشته و این حرکتها در دو جهت صورت می گرفته است: اول، مهاجرت
به جنوب که باعث تشکیل دولتهای مختلف در چین گردید.
دوم، مهاجرت به غرب که در دو سوی شمال و جنوب دریای خزر انجام می شد .
راه شمال خزر همیشه
مورد استفاده اقوام آسیای مرکزی در طول تاریخ بوده است، ولی راه جنوب خزر، به سبب وجود حکومتهای
مقتدر ایرانی، تا انقراض ساسانیان به دست
عربها، مسدود ماند. با گسترش تدریجی اسلام در این قلمرو و قبول آن به وسیله همین اقوام ،راه جنوب خزر نیز
برای ورود آنان گشوده شد.
اقتصاد شبانی حاکم بر این نواحی ، ضعیف شدن
حاکمیتهای مراکز تمدن، گسترش کشاورزی و محاصره شدن صحرانشینان، راهی برای آنان جز حرکت به سوی
مراکز تمدن و ثروت باقی نگذاشت . علت سیاسی نیز در
حملات صحرانشینان موثر بوده ، ولی نیاز اقتصادی عامل اصلی حرکتها بوده است. این حملات تا قرن شانزدهم میلادی
ادامه داشت، اما بعد از آن دیگر صورت نگرفت . زیرا با
پیدایش اسلحه آتشین ، مراکز تمدن قدرت یافتند و تقریبا به عمر حاکمیت صحرانشینان در تاریخ خاتمه دادند .
مشکلات زندگی،
صحرانشینان را مجبور می کرد که از
راههای دیگری نیز شکل زندگی خود را بهبود بخشند و تجارت، یکی از راههای مهم کسب در آمد برای همین اقوام بوده
است . راه ابریشم درآمد قابل توجهی برای صحرانشینان
تامین می کرد . این درآمد ، تنها صرف تامین امنیت و راحتی کاروانها نمی شد، بلکه محافظت از کاروانها در طول
راهها هم به عهده صحرانشینان بود .
چنگیز در اوایل قرن
سیزدهم میلادی (هفتم هجری قمری) اتحاد قبیله ای خود را تکمیل و امنیت راههای تجاری قلمرو خود را تامین
نمود. سپس برای تامین اقتصاد قبایل زیر فرمان خود
حرکت را آغاز کرد. حملات اولیه چنگیز به کشور چین بود که با سقوط پکن (خانبالیق) پایان یافت. وی ادامه تسخیر
چین را به عهده امراء و جانشینان خود گذاشت و متوجه
غرب گردید. چنگیز برای گشودن راه ارتباط تجاری غرب که برای اقوام آسیای مرکزی نقش حیاتی داشت با ایجاد روابطه
با خوارزمشاهیان در صدد گشودن این راهها برآمد. ولی ،
عملکرد نادرست خوارزمشاهیان باعث حملات زود رس مغول به دنیای غرب گردید .
حملات مغول ( همانند
سایر اقوام آسیای مرکزی ) در دو سوی شمال و جنوب خزر دنبال شد. در حملات اولیه مغول ، خراسان
ویران گردید. حملات بعدی مغول در زمان جانشینان
چنگیز دنبال شد. پس از نابودی آخرین مقاومت خوارزمشاهیان و تصرف نواحی قفقاز، ارمنستان و گرجستان، به
آناتولی توجه شد. مغولان در نبرد مشهور "کوسه داغ" در 14 محرم سال 641 ه.ق. پس از شکست دادن
سلجوقیان آناتولی به استقلال آنان خاتمه دادند .
سلجوقیان آناتولی، از این تاریخ تا متلاشی شدن کامل آنان در اوایل قرن هشتم هجری ، تنها توانستند به صورت یک
حکومت تابع به موجودیت خود ادامه دهند .
حمله به روسیه نیز به
فرماندهی با تو - فرزند جوجی - از سال 627 تا 640 ه.ق. ادامه یافت . بدین ترتیب ،از رودخانه ایرتیش
تا کوههای کارپات زیر نفوذ اولوس جوجی در آمد .
امرای مغول در راس
قوای نظامی خود ، دشتهای مغان واران را در مسیر سفلای رودخانه ارس وکورا اقامتگاه قرار دادند
، زیرا تامین علوفه در این قلمرو از سایر نقاط مناسبتر
بود. به همین سبب ، ایلخانان نیز پس از مستقر شدن در ایران در این منطقه اقامت گزیدند و از همین مرغزاران
شمال شرقی آذربایجان بود که مدت یک قرن بر ایران حکمرانی
نمودند .
با مرگ اوگتای -
جانشین چنگیز - کشور گشایی مغول عملا متوقف شده بود.
با برکناری فرزندان اوگتای و قدرت یافتن فرزندان تولی به کمک فرزندان جوجی ، منکو فرزند تولی به مقام خانی
برگزیده شد. منکو در قوریلتای ( مجلس مشورتی ) سال 651
ه.ق. در کنار " اونون " تصمیم گرفت که یکی از برادرانش ( موسوم به قوییلای ) را مامور فتح بقیه چین کند و
برادر دیگرش ، هولاکو ، را به ایران بفرستد تا پس از فتح
مراکز اسماعیلیه و بغداد، که دو کانون سیاسی و مذهبی خطر ساز برای حاکمیت مغولان بودند، به خصوص اسماعیلیه که به
علت در دست داشتن قلاع مستحکم در مسیر راههای
تجاری، امنیت راهها را مختل کرده بودند، فتوحات مغول را در بین النهرین و سوریه دنبال کند. خانهای آسیای
مرکزی - تا استقرار ایلخانان در ایران - مرکزی برای اداره
امور خراسان و مازندران دایر نموده بودند ( طوس ) . از این کانون بود که دولتمردان ایرانی نظیر خاندان جوینی
با استفاده از عدم آگاهی مغولان به مملکت داری، وارد
دستگاه مغولان شدند .
هولاکو با ورود به
ایران، در سال 654 ه.ق. (1256 م.) مراکز
اسماعیلیه و در سال 656 ه.ق. (1258 م.) بغداد را تصرف نمود و در ادامه پیشروی خود به سوی غرب، وارد سوریه
گردید. پس از تصرف شهرهای حلب و دمشق در سال 658 ه.ق.
در محلی به نام "عین جالوت" از سلاطین ممالیک مصر، که پس از سقوط بغداد به بزرگترین کانون سیاسی - مذهبی
مسلمانان تبدیل شده بودند، شکست خورد. پس از این نبرد، حدود
قلمرو هلاکو با ممالیک روشن گردید . سوریه و فلسطین در دست ممالیک باقی ماند و ساحل غربی رود خانه فرات مرز
طرفین را تشکیل داد.
مغولان ایران به علت
تابعیت خود نسبت به خان بزرگ مغول ، نام ایلخان ( تابع خان ) بر خود گذشتند . به دلیل محصور شدن ایلخانان
در مشرق به وسیله اولاد جغتای در مرزهای ماوراء النهر
و ترکستان شرقی و غربی که رودخانه جیحون ( آمودریا ) همیشه سرحد بین متصرفات این دو خانوادگی بود و از طرف
جنوب شرقی به رود سند و پنجاب که در زمان چنگیزخان به
تصرف مغولان درآمده بود ، و از سوی شمال غربی به قفقاز و مرزهای در بند که توسط فرزندان جوجی اداره می شد .
ادامه پیشروی آنان برای گشودن قلمرو جدید و برقراری راه
ارتباطی شرق دور با شرق مدیترانه غیر ممکن گردید . ولی ، مرزهای اولاد چنگیز با هیچ معاهده ای مشخص نشده بود
و با وجود تقسیماتی که خود چنگیز انجام داد ، حکومت گسترده
او تنها به عنوان دولتی شمرده می شد که از نظر قانون صحرانشینان ، سهم تمام اولادخان بود .
عدم موفقیت مغولان در
مقابل ممالیک ، نزدیکی آنان را به دنیای
مسیحیت که از قرنها قبل در میان مغولان نفوذ کرده بودند (چنانکه بسیاری از زنان خانها از قبایل مسیحی مغول
وترک بودند) مهیا ساخت. دنیای مسیحیت نیز به علت شکست در مقابل ممالیک و از دست دادن شهرهای
شرق مدیترانه در جنگهای صلیبی - به علت وجود دشمن
مشترک - به مغولان نزدیک شد. مکاتبات دنیای غرب با مغولان و اعزام مداوم سفرا به دربار یکدیگر در ادامه این
سیاست بود که در زمان جانشینان هولاکو نیز (حتی پس از قبول اسلام) همواره ادامه یافت . اما به
علت نبودن اتحاد میان دول اروپایی و ضعیف شدن
ایلخانان همکاری فرزندان جوجی با ممالیک و حملات فرزندان جغتای از شرق (به خصوص پس از اسلام آوردن فرزندان
جوجی و جغتای) سیاست ایلخانان با شکست مواجه شد .
احاطه شدن ایلخانان
به وسیله دنیای اسلام متوقف شدن حرکت آنان و بروز مشکلات اقتصادی ایشان را مجبور به قبول اسلام
و انجام بعضی از اصلاحات اقتصادی ، اجتماعی و تجاری نمود . این
دگرگونی باعث برچیده شدن رسوم قبلی مغولان گردید . حتی غازان نیز پس از قبول اسلام نام " محمود
را انتخاب کرد و عناوین خانهای بزرگ را از سکه ها حذف و خود
را از تابعیت آنان رها ساخت . تسامح دینی مغولان سقوط بغداد وجود دولتمردان بزرگ ایران در دربار مغول وجود
دانشمندانی که در کانونهای امن از حملات مغول جان سالم
به دربرده بودند ،بالاخره ،علاقه مغولان به بعضی از علوم نظیر نجوم طب و تاریخ نگاری زمینه رشد این دانشها
را در زمان ایلخانان مهیا ساخت .
این امر تا آنجا قوت
یافت که بزرگترین رصد خانه عالم اسلامی در زمان هولاکو در مراغه احداث گردید . همچنین ،با ارزش ترین کتب
تاریخی ،در زمان مغول نوشته شده . قبول اسلام و جذب شدن
مغولان در فرهنگ برتر ایرانی تمایل آنان را به تشیع بیشتر نمود . قبول تشیع از طرف اولجایتو و احداث بناهای
با عظمتی در شهرهای مراغه تبریز و سلطانیه باعث فراموشی
تدریجی آداب و رسوم مغولی و شروع پیوستگی ترکان و مغولان و یکی شدن ایشان در ایران گردید .
ضعیف شدن حاکمیت مغول
و شورش امرای ترک و مغول در آناتولی و
سرکوبی آنان همچنین مهاجرت بی وقفه ترکان به آناتولی که پس از نبرد ملازگرد ( 1071 ه.ق. ) آغاز شده بود و
همواره ادامه داشت و زمینه حملات بعدی آنان را به دنیای
مسیحیت فراهم ساخت .
حاکمیت نیرومند
ایلخانان با آمدن هولاکو به ایران آغاز
شد و مرگ ابو سعید ، فرزند اولجایتو در سال 736 ه.ق. به پایان رسید . در زمان آخرین ایلخان ، مملکت با
جنگهای داخلی تهدید می شد . جوانی و بی تجربگی ابو سعید و
شکل گیری حکومتهای مقتدر محلی که پس از واگذاری اراضی به امرا و حکام قدرت گرفته بودند و عدم نیاز به قدرت
مرکزی و همچنین به طریقتهای مختلف امکان فعالیت داد .
از این تاریخ دو خاندان خویشاوند امیر چوپان در تبریز و آل جلایر در بغداد قدرت گرفتند و شروع به مبارزه
نمودند. همچنین با اینکه بسیاری از شاهزادگان مغول و
شاهزاده خانمی هم به عنوان خان از طرف امرای مقتدر به حکومت رسیدند اما حکومت ایلخانان عملا" به پایان خود
رسیده بود . قلمروهای دور از مرکز نظیر آسیای صغیر
ارمنستان گرجستان و هرات از حکومت مغول جدا شدند .
حکومتهای محلی زیادی
در ایران قدرت را به دست گرفتند . آذربایجان مورد حمله آلتین اردو ( اردوی زرین )قرار گرفت . ایران نیز
در درگیریهای حکومتهای محلی ، با مشکلات زیادی مواجه
شد . تمایلات گریز از مرکز زمینداران بزرگ و مبارزه آنان باب یکدیگر به منظور کسب قدرت و گسترش نهضتهای مردمی
منجر به سقوط کامل ایلخانان در سال 754 ه.ق. گردید . ارزیابی
عواقب و نتایج حملات مغول در سه مرحله به طور اختصار بیان می شود :
مرحله اول ( از سال
617 تا 689 ه.ق. ): انحطاط عظیم اقتصاد ایران تقلیل مساحت اراضی مزروعی، مهاجرت توده ها، سقوط
زندگی شهری، تجدید تقسیم اراضی ، رشد دامداری و گرایش
به سوی اقتصاد طبیعی .
مرحله دوم ( از سال
694 تا سال 726 ه.ق. ) : رونق
کشاورزی بر اثر اصلاحات غازان خان و جانشینانش ،تثبیت میزان مالیات ، پذیرفتن سنن ایرانی ، گسترش اراضی خصوصی
به زیان اراضی دولتی .
مرحله سوم ( از سال
726 تا 782 ه.ق. ) : از هم پاشیدگی مرکزیت طلبی ، شروع جنگهای خانگی ، باز گشت مجدد هرج و مرج ، و گسترش
قیامهای روستاییان و کشاورزان .
در زمینه فرهنگی نیز
با شکل گیری دولت ایلخانی روابط بین ممالک اسلامی مرکز و مغرب آسیا با چین رو به افزایش نهاد . با ارتباط
ایران و چین ، بسیاری از دانشها و هنرهای طرفین نیز
مبادله گردید . به عنوان مثال می توان از نفوذ معماری عهد سلاجقه و بنی عباس در چین و همچنین ،تاثیر معماری
چینی در ایران ( به خصوص در زمینه شکل گنبد ها ،و
رنگ آبی شفاف در کاشی کاری ) نام برد .
با تشکیل حکومت گسترده و یکپارچه مغول از اقیانوس
کبیر تا مدیترانه و ارتباط نزدیک مغولان با دنیای مسیحیت ، امکان ارتباط شرق به غرب تامین
گردید و این امر سبب شد که اروپاییان از دانش و امکانات
شرق آگاهی بیابند و در صدد پیدا کردن راهی غیر از قلمرو اسلامی برآیند . در پی این هدف ،راه شرق توسط
اروپاییان از طریق دریا گشوده شد.
گردآورنده:
یهدا فرهنگ
|